Machteloos bewustzijn
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 16 August, 2008)
Samenvatting
Epifenomenalisme versus de causale impact en kracht van het bewustzijn door drs. Titus Rivas.
Machteloos bewustzijn? Subjectieve ervaringen als eindproduct van de hersenen
door Titus Rivas
Bewustzijn is 'in', kijk alleen al naar de bestseller Eindeloos Bewustzijn van Pim van Lommel. Ook de analytische filosofie, die veel waarde hecht aan rationeel denken, negeert bewustzijn niet langer. Er bestaan nog steeds echte materialisten die het zoveel mogelijk uit hun wereldbeeld schrappen. Maar velen zien tegenwoordig in dat dit neerkomt op het ontkennen van de eigen beleving. Toch zijn we er daarmee nog niet.
Bewustzijn als bijverschijnsel
In een groot deel van de oosterse filosofie staat de bewuste geest van oudsher centraal. De werkelijkheid wordt bijvoorbeeld vaak opgevat als uiting of manifestatie van het bewustzijn. In de westerse analytische filosofie overheerst momenteel een totaal andere visie. Vooral als we het hebben over bewustzijn in de betekenis van 'subjectieve ervaringen', wordt de rol daarvan geminimaliseerd. Subjectieve ervaringen zoals gevoelens, gedachten, verlangens en waarnemingen worden doorgaans niet meer ontkend. Maar volgens menig westerse denker doen die ervaringen er als zodanig niet toe. Wat je voelt, overweegt, wilt of waarneemt zet naar hun mening niets in gang. Het gaat steeds uitsluitend om eindproducten van hersenprocessen. Om een bijverschijnsel oftewel 'epifenomeen', waardoor aanhangers hiervan ook wel 'epifenomenalisten' heten.
Wat moet je je daarbij voorstellen? Bijvoorbeeld dat het voor je handelen niets uitmaakt wat je voor iets of iemand voelt. Die gevoelens zijn namelijk alleen maar het gevolg van allerlei kille computerachtige rekenprocessen in je brein. Ze doen zelf (als bewuste gevoelens) niet mee als causale factor. Je gedrag komt volgens deze stroming dus rechtstreeks en uitsluitend voort uit je hersenprocessen. Maakt dat dan zoveel uit? Jazeker, want het betekent dat alles wat we doen als het ware buiten ons om gaat. We hebben nergens invloed op en ondergaan ons leven slechts. Bovendien zou alles wat we denken of verlangen voortkomen uit de zinloze verwerking van materiële prikkels. Alles wat van waarde lijkt te zijn, zou uiteindelijk bepaald worden door wat er fysiek gebeurt in je hoofd. Dit levert dus een uiterst negatief mensbeeld op. We zouden de gevangenen zijn van ons eigen brein en als geestelijke wezens nooit iets teweegbrengen. Bovendien zou de hele werkelijkheid zo zinloos in elkaar zitten.
Redenen voor deze deprimerende visie
De rol van het bewustzijn wordt ongetwijfeld beperkt door dingen die we niet in de hand hebben. Met name door de invloed van onbewuste psychologische motieven, maar ook door de toestand van onze hersenen. Maar waarom zou iemand nou willen verkondigen dat het bewustzijn volledig machteloos is? Toch niet vanwege de gevolgen voor het mensbeeld, want die zijn zoals gezegd uiterst negatief. Dat zou een zwartgallige masochist misschien nog aanspreken, maar masochisten zijn niet zo vaak bezig met filosofische publicaties.
Er zitten volgens mij vooral drie andere redenen achter. Binnen de natuurwetenschap hangen veel onderzoekers nog steeds de notie van een 'gesloten universum' aan. Dit betekent dat alles wat er in de fysieke werkelijkheid gebeurt het gevolg moet zijn van processen binnen die werkelijkheid zelf.
Het zou voorts ook nog onvoorstelbaar zijn als bewustzijn werkelijk dingen in gang zou zetten. Het bewustzijn hoort namelijk als zodanig niet bij de fysieke dingen. Het kan de materiële werkelijkheid dus ook niet op de 'normale', fysieke manier beïnvloeden.
Tot slot zou er geen enkele vorm van bewijsmateriaal bestaan voor de invloed van bewustzijn. Wat we waarnemen in de externe realiteit zou daarom waarschijnlijk ook echt uitsluitend berusten op fysieke processen.
Hoe sterk staan deze argumenten nu eigenlijk? Is het werkelijk zo aannemelijk dat we er als bewuste wezens helemaal niet toe doen?
Gesloten wereld of gesloten wereldbeeld?
Het argument dat we in een gesloten fysiek heelal zouden leven komt in feite neer op een cirkelredenering. Als het waar is, dan kunnen subjectieve ervaringen geen verschil maken voor de 'objectieve' werkelijkheid. Maar er blijkt gelukkig geen goede reden te bestaan om van dit wereldbeeld uit te gaan. Aanhangers wijzen bijvoorbeeld vaak op principes als het behoud van de energie binnen de natuur. Ze kijken echter alleen naar natuurlijke processen die zonder invloed van bewustzijn verlopen. Inwerkingen van het bewustzijn zouden dus juist het beeld van een gesloten fysieke wereld kunnen weerleggen.
Zoiets geldt ook voor het argument dat de causale invloed van bewustzijn 'onvoorstelbaar' zou zijn. Subjectieve ervaringen zijn inderdaad wezenlijk anders dan fysieke dingen. De impact van zulke ervaringen zou daarom volgens tegenstanders neerkomen op een vorm van 'magie'. Kennelijk is het volgens hen niet onvoorstelbaar dat we allerlei bewuste ervaringen krijgen door wat er in ons brein gebeurt. Daar gaan aanhangers namelijk per definitie van uit. Terwijl zoiets minstens zo 'magisch' aandoet, als je erbij stilstaat. Het zou daarom zelfs heel vreemd zijn als de materie wél invloed op het bewustzijn uitoefent maar nooit andersom.
Je kunt dit eigenlijk alleen over het hoofd zien, als je wereldbeeld gesloten is. Zodat je niet meer openstaat voor tegenargumenten.
Bewustzijn is geen epifenomeen
Goed, twee argumenten zijn dus al ontkracht. Zullen we nu dan maar kijken naar het bewijsmateriaal voor de invloed van bewustzijn? Nee, nog even niet. Je kunt namelijk zuiver op basis van logisch redeneren al inzien waarom de machteloosheidsgedachte niet deugt. En wel op de volgende manier. Blijkbaar weten we dat we subjectieve ervaringen ondergaan. Als dat niet zo was, dan zouden we het helemaal niet over ons eigen bewustzijn kunnen hebben. Dit gegeven is belangrijker dan je misschien zou denken. Want hoe zouden we nu weet kunnen hebben van ons eigen bewustzijn als dat bewustzijn werkelijk niets teweegbracht? De bekende Australische filosoof David Chalmers heeft dit argument nog proberen te pareren. Het is volgens hem inderdaad waar dat we weten dat we bewuste ervaringen hebben. Dat komt volgens Chalmers echter niet doordat die ervaringen zelf iets zouden veroorzaken. In plaats daarvan zouden we ze gewoon kennen door ons innerlijk leven zelf. Je zou misschien denken dat hij daarmee de machteloosheidstheorie heeft gered. Toch gaat die vlieger niet op. Het is op zich correct dat we direct bekend zijn met onze ervaringen doordat we ze ondergaan. Maar we kunnen pas gaan denken over die ervaringen als ze een invloed uitoefenen op ons geheugen. Aan de hand van die causale impact kunnen we vervolgens een abstract concept als bewustzijn vormen. Zo'n concept is nodig om over bewustzijn te kunnen denken, praten en schrijven.
Als het bewustzijn niets uitricht in de werkelijkheid zouden we het wel ondergaan maar er geen concept van kunnen vormen. En dan zou de notie dat het bewustzijn slechts een epifenomeen is niet eens ontstaan kunnen zijn.
Met andere woorden, zodra je het over bewustzijn hebt, kun je twee kanten op. Of je erkent dat er bewuste ervaringen bestaan, maar dan moet je ook erkennen dat die causaal van belang zijn. Of je ontkent botweg dat er bewustzijn is. Helaas kiezen sommige denkers voor dat laatste. Dat wil zeggen dat ze toch weer terugkeren naar een absoluut materialisme.
Aanwijzingen voor de kracht van bewustzijn
Iemand die rotsvast overtuigd is van de machteloosheid van bewustzijn zal niet openstaan voor bewijsmateriaal. Toch is dat er volop. Denk aan de positieve resultaten van experimentele onderzoeken naar psychokinese. De uitkomsten van zulke proeven zijn niet weg te verklaren, ook al probeert men dat uiteraard wel. Bovendien zijn er aanwijzingen voor een vérgaande bewuste beïnvloeding van het eigen lichaam. .
Ook binnen de psychologie wordt de rol van bewustzijn schoorvoetend meer erkend. Mario Beauregard maakte bijvoorbeeld aannemelijk dat het bewustzijn invloed heeft op allerlei psychologische en neurologische processen.
Zelfs onder fysici is er aandacht voor een mogelijke rol van het bewustzijn. Binnen de kwantummechanica zijn er stromingen die stellen dat de fysieke wereld afhankelijk is van bewuste observatie.
De rol van bewustzijn als spirituele graadmeter
De ontkenning dat subjectieve ervaringen er toe doen voor de werkelijkheid, wordt nogal eens verward met reductionisme. Dat is onterecht, maar de gedachte zit er in elk geval nog steeds te dicht tegenaan.
Een machteloos bewustzijn impliceert een zinloos leven en is onverenigbaar met een spirituele houding. Concepten als een scheppende instantie die met zijn bewustzijn de wereld heeft gecreëerd zijn er bijvoorbeeld absoluut niet mee te rijmen.
Ooit zullen de ontkenning van bewustzijn en van zijn impact vooral als historische curiositeiten worden gezien. Laten we ook in dit opzicht hopen op een 'bewustzijnsrevolutie'.
Literatuur
– Beauregard M. (2007). Mind does really matter: Evidence from neuroimaging studies of emotional self-regulation, psychotherapy, and placebo effect. Progress in Neurobiology, 81: 218-236.
– Bergson, H. (1944). L'énergie spirituelle: Essais et conférences. Presses Universitaires, Parijs.
– Chalmers, D.J. (1996). The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory. New York & Oxford: Oxford University Press.
– Jackendoff, R. (1987). Consciousness and the computational mind. MIT Press, Cambridge 1987.
– Lommel, P. (2007). Eindeloos bewustzijn. Baarn: Ten Have.
– Rivas, T. (2004). Filosofische kritiek op het computermodel voor de geest. Terugkeer, 15, 4, 22-25.
– Rivas, T., & Dongen, H.v. (2003). Exit Epiphenomenalism. Journal of Non-Locality and Remote Mental Interactions, vol II, 1 (online artikel).
Dit artikel werd gepubliceerd in Koorddanser, jaargang 25, nr. 254, juli/augustus 2008, blz. 14.
Contact: titusrivas@hotmail.com