Hopeloos lijden
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 23 November, 2006)
Samenvatting
Titus Rivas staat stil bij diverse vormen van lijden en de meest effectieve omgang daarmee.
Hopeloos lijden
door Titus Rivas
In dit artikel zal ik proberen aan te geven dat er allerlei vormen van menselijk leed bestaan en dat bepaalde vormen van lijden hopelozer of uitzichtlozer lijken dan andere. Ook zal ik kijken hoe we het beste om kunnen gaan met de hopelozere manifestaties van lijden.
Vormen van menselijk lijden
Mensen zijn dieren, dat wil voor mij zeggen dat we geestelijke wezens zijn met een fysiek lichaam. Met het biologische lichaam delen we ook een heleboel soorten lichamelijke gewaarwordingen met de andere dieren, die neutraal, positief en negatief kunnen zijn. Onder negatieve soorten lichamelijke gewaarwordingen vallen onder andere honger, ongemak, jeuk, vermoeidheid, kou en met name pijn. Zulke gewaarwordingen hebben duidelijk een biologische functie. Ze richten het bewustzijn op lichamelijke toestanden die als ze onbeperkt voort zouden duren schadelijk zouden zijn voor de lichamelijke gezondheid. Niet alle lichamelijke signalen zijn echter altijd even zinvol op dit punt. Als iemand bijvoorbeeld aan een ongeneeslijke ziekte lijdt, heeft de chronische pijn die hij of zij daarbij voelt weinig zin meer. Iemand kan soms niets beginnen met de negatieve gewaarwordingen die het lichaam produceert. Dit is wat we onder echt lichamelijk lijden moeten verstaan, en niet alle zinvolle onaangename gewaarwordingen die met de juiste aandacht voor het lichaam weg te nemen zijn.
Iets dergelijks geldt voor negatieve emoties en gevoelens, zoals angst, verdriet, walging, irritatie, of woede. Ook hierbij is er sprake van in dit geval psychogene signalen dat er iets niet in orde is. Dit kan te maken hebben met met het lichamelijk welzijn zoals bij negatieve gewaarwordingen, maar minstens zo vaak heeft het betrekking op iemands psychische welzijn. Er kan iets mis zijn met iemands innerlijke evenwicht, of met diens relatie met anderen, of in de manier waarop men door anderen behandeld wordt. Dit wordt dan gesignaleerd door specifieke negatieve emoties en gevoelens. Ook voor emoties en gevoelens geldt wat voor gewaarwordingen gold, namelijk dat er zinvolle en zinloze emoties en gevoelens bestaan. Als iemand bijvoorbeeld voortdurend verdrietig is, zonder iets aan zijn toestand te kunnen veranderen, kunnen we dit niet als zinvol beschouwen. Bovendien bestaan er misplaatste emoties en gevoelens van somatogene aard, zoals in het geval van ongerichte agressie als gevolg van een te hoge testosteronspiegel in het bloed.
Maar nu komen we dan bij mijn vraagstelling uit: Is alle leed uiteindelijk te verwerken, kan men elke vorm van lijden uiteindelijk te boven komen?
Verwerkbaarheid
Het is duidelijk dat verwerkbaarheid niet kan slaan op lichamelijk lijden omdat dit leed aanwezig is of niet. Het lichamelijk lijden heeft geen betrekking op cognitieve evaluaties van situaties, zoals in het geval van (intentionele) emoties, maar is een direct gevolg van lichamelijke toestanden. De enige manier om zinvol om te gaan met lichamelijke gewaarwordingen, is om te luisteren naar hun boodschap en ze vervolgens uit te schakelen. Dit kan door het lichaam te beletten nog langer signalen uit te zenden (verdoving) of door de binnenkomende signalen uit het bewustzijn te weren (door middel van suggestie e.d.). Verder is er niets te verwerken aan onaangename gewaarwordingen, behalve dan indirect, door emotionele gevolgen van negatieve gewaarwordingen te bestrijden. Als iemand chronisch pijn lijdt, kan dit een gevoel van hulpeloosheid of angst veroorzaken, en die kan nog voortduren als de pijn is bestreden. De hulpeloosheid en angst kunnen echter meestal zelf ook bestreden worden, omdat ze bij effectieve pijnbestrijding overbodig zijn. Intrinsiek gezien is er dus niets onoverkomelijks aan lichamelijk lijden. Hetzelfde geldt in feite voor zinloos somatogeen psychisch lijden, leed dat niet op een bepaalde situatie slaat maar net als lichamelijke gewaarwordingen wordt veroorzaakt door hersenprocessen. Net als bij pijn, kan dit lijden in ieder geval fysiek worden weggenomen. Misschien dat men medisch nog moet werken aan geneesmiddelen om al het somatogene lijden weg te nemen, maar dit is een kwestie van tijd, en niet intrinsiek hopeloos (1). Het is te verwachten dat iedere vorm van somatogeen lijden ooit beheerst zal kunnen worden door een perfectionering van de kennis met betrekking tot de werking van ons lichaam.
Psychisch lijden
De term "verwerking" slaat dan ook niet echt op lichamelijk of somatogeen lijden, maar op psychisch lijden, leed dat geen directe lichamelijke of neurale oorzaak heeft, maar intentioneel is, hetgeen hier wil zeggen dat het voortkomt uit evaluaties van situaties. Welke vormen van psychisch lijden bestaan er nu?
Allereerst is er natuurlijk psychisch lijden dat inderdaad verwerkbaar is. Het gaat in het algemeen om gevolgen van verwerkbare traumatische ervaringen uit het verleden of reële problemen die inmiddels opgelost zijn, bijvoorbeeld op sociaal, relationeel, financieel of vocationeel gebied, etc. Er zijn allerlei informele, zelfhulp- en psychotherapeutische methodes ontwikkeld om het psychisch lijden in zulke gevallen op te heffen, variërend van bijvoorbeeld psychoanalyse tot gedragstherapie en van hypnose tot meditatie, mindfulness of praatgroepen. Er is niets hopeloos aan dergelijke problematiek - het is slechts zaak dat er ook daadwerkelijk iets aan gedaan wordt.
Schijnbaar hopeloos
De vraag of iets psychisch verwerkbaar is, is direct gekoppeld aan de onomkeerbaarheid van de situatie. Nu zijn er allerlei vormen van leed die duidelijk te maken hebben met een verkeerde inschatting van de situatie. De meest algemene vorm van misplaatst lijden, die door zoveel mensen in een bepaalde mate gevoeld wordt, is volgens mij het leed rond de vermeende vernietiging van de ziel na de dood. Empirisch onderzoek, filosofie en religie laten mijns inziens allemaal zien dat de dood geen eindstation is, en dat de tragische opvatting van het wezen van de dood dus onjuist is. Lijden dat draait om de schijnbare vernietiging van zielen, of het nu de eigen persoon betreft of anderen, is in mijn ogen dus niet op zijn plaats. Het moet worden weggenomen door voorlichting over wat er werkelijk bekend is over een persoonlijk voortleven na de dood.
Een volgende vorm van misplaatst lijden is het lijden rond de vermeende schuld van anderen of zichzelf. Mensen maken allerlei fouten. Sommige van die fouten kunnen worden opgevat als een soort ongelukjes, hoe erg de consequenties ervan ook zijn. Het is niet terecht als men hierbij over schuld spreekt en daardoor schuldgevoelens of wrok koestert. Andere fouten zijn opzettelijk en komen voort uit egoïsme. Maar zelfs in dit geval is het evident dat het egoïsme steeds een "ziekte" of gebrek is, namelijk een tekort aan inlevingsvermogen en betrokkenheid bij anderen. Daarbij past geen blijvende rancune of oneindig schuldgevoel, maar het besluit om anderen te vergeven en het verlangen om het eigen egoïsme om te bouwen tot edelere gevoelens. Schuldgevoelens kunnen wel een positieve rol spelen omdat ze ons bewust maken van destructieve handelingen maar ze mogen niet op ons blijven drukken, los van hun motiverende kant.
Een derde vorm van misplaatst lijden zien we bij wanhoop over tijdelijke beperkingen, bijvoorbeeld een beperking in iemands sociale vaardigheden die leidt tot eenzaamheid. Ik doel hierbij op beperkingen die niet onoverkomelijk zijn maar juist op den duur (weer) op te heffen zijn. Bijvoorbeeld in het geval van tijdelijke belemmeringen binnen een relatie, die door geduld overwonnen kunnen worden. Of bij genoemde gebrekkige sociale vaardigheden die door training verbeterd kunnen worden. Net als bij "schuld", past hierbij geen eindeloze rancune of minderwaardigheidsgevoelens maar juist de voortdurende wens tot verbetering.
Hopelozer
Er zijn echter onmiskenbaar situaties waarin het leed eindeloos lijkt, omdat ze onverbeterlijk lijken. Ik denk in ieder geval aan de volgende situaties:
– Onbereikbare geliefden. Talloze mensen voelen liefde voor iemand die onbereikbaar is. Deze liefde is daarbij persoonlijk, en dus niet vervangbaar door een relatie met iemand anders. Men denke bijvoorbeeld aan een moeder van een verbannen zoon, aan een verboden liefde, of aan een scheiding door de dood. Maar ook aan een echtscheiding van iemand van wie men nog steeds houdt, of aan een relatie met een aftakelende Alzheimer-patiënt(2).
– Chronische handicaps. Mensen kunnen handicaps hebben, zowel lichamelijk als geestelijk, die het leven heel erg bemoeilijken. Deze handicaps kunnen onoverkomelijk zijn binnen een mensenleven.
– Armoede. Door socio-economische omstandigheden kunnen mensen tamelijk permanent in armoede moeten leven, zonder dat men hier iets aan lijkt te kunnen doen.
– Vernedering en mishandeling. Mensen kunnen zich in een situatie bevinden, waarin ze keer op keer vernederd of mishandeld worden. Ik doel niet op incidenten die niet terugkomen, maar op structurele situaties die te maken hebben met machtsverhoudingen, in het klein of in het groot.
– Tenslotte moeten we het meelijden (niet te verwarren met mededogen) met het onoverkomelijke leed van geliefden niet vergeten. Dit lijden is de empathische vorm van hopeloos lijden.
Bij al deze verschijnselen lijkt het leed hopeloos omdat men de situatie die het veroorzaakt niet binnen een leven kan veranderen. Men heeft er geen controle over. Er valt niets te verwerken, omdat het leed nooit volledig geleden kan zijn, tot het verdwenen is. Bij dit soort vormen van lijden, is het leed niet geleden. Het is chronisch, omdat de oorzaak van het lijden niet weggenomen kan worden door de persoon zelf. Dit is vergelijkbaar met chronische lichamelijke pijn bij ongeneeslijke ziekten. Ook daarbij is er een ongewenste, maar onoverkomelijke situatie (ziekte in dat geval) die leidt tot een negatief gevoel.
Laten we eens kijken naar verschillende opties om positief om te gaan met onoverkomelijk lijden, nu we hebben gezien dat verwerking geen echte optie is.
1. Ontkenning: De minst constructieve omgang met lijden is natuurlijk de ontkenning. De ontkenning zien we in allerlei vormen opduiken. Mensen kunnen zoveel mogelijk voorbij willen gaan aan hun lijden en doen alsof het allemaal niet zo erg is. Men kan bijvoorbeeld iemand die men erg mist, gaan afschilderen als bijzonder onaangenaam in de omgang, alleen om het gemis van zich af te houden. Ontkenning is een zeer onbewuste manier van omgaan met lijden, en is op den duur niet vol te houden. Eens breekt het leed onherroepelijk door. Ontkenning is dus net als verwerking geen optie.
2. Verdoving: Bij zinloos lichamelijk lijden hebben we gezien dat het weg te nemen is door verdoving. Veel mensen proberen nu iets dergelijks te doen bij zinloos psychisch lijden. Men is zich dus wel bewust van het eigen leed, ontkent het niet, maar wil het niet ervaren, omdat het verder toch geen functie lijkt te kunnen hebben. Allerlei soorten verdovende middelen, maar ook psychofarmaca zoals antidepressiva worden zo door mensen gebruikt om het leed niet te hoeven beleven. Het probleem hierbij is echter dat het verdoven van (niet-somatogeen) psychisch lijden leidt tot vervlakking van het hele gevoelsleven, tot geestelijke verarming met andere woorden, en bovendien tot verslaving. De ervaring leert dat psychisch leed zich uiteindelijk net zomin structureel laat verdoven als ontkennen.
3. Zelfdoding of euthanasie: Dit is een optie waar veel minnaars in de loop van de geschiedenis voor hebben gekozen. Het punt is volgens mij echter dat de dood geen einde is, en dus in strikte zin ook geen gegarandeerde 'oplossing' voor liefdesverdriet kan betekenen. Bovendien betekent kiezen voor de dood bij onbereikbare geliefden dat men zijn hele leven reduceert tot de relatie met die geliefde, iets wat meestal disproportioneel is. Iemands situatie omvat meer dan het gemis van een geliefde, en kan verder zeer positief zijn, zodat het ongepast is dit alles op te offeren aan het verdriet. Iets dergelijks geldt voor armoede: Materiële armoede kan gepaard gaan met geestelijke, sociale en culturele rijkdom, zodat de materiële armoede dan geen goede reden voor suïcide is.
Iets anders geldt echter voor extreme handicaps en een extreme mate van vernedering en mishandeling. Deze kunnen voor de persoon zelf (3) zoveel lijden opleveren en zoveel aandacht opeisen, dat het leven als geheel een lijdensweg wordt. Suïcide of euthanasie kan dan een uitweg bieden, omdat een nieuw leven statistisch gezien waarschijnlijk bevrijding biedt van de situatie in kwestie.
Waar dus in het algemeen leed weg te nemen is door de situatie radicaal ten goede te veranderen door te sterven, is dit een optie, maar anders niet.
4. Expressie: Niet alle vormen van lijden zijn zinvol te bestrijden door suïcide zoals we hebben gezien. Wat blijft er dan nog over? Ik denk dat expressie de beste manier is om om te gaan met onoverkomelijk lijden. Daarbij kan men het leed kanaliseren en tenminste nog iets positiefs met het lijden doen. Mensen kunnen zich op allerlei manier uiten: verbaal, schriftelijk, door middel van kunst, door middel van muziek, etc. De uiting neemt het leed niet weg, maar verzacht het wel, wat iets anders is dan het te ontkennen of te verdoven. Veel rituelen maar ook veel meesterwerken zijn zo de vrucht van verdriet. De Taj Mahal, één van de mooiste bouwwerken ter wereld werd zo gebouwd om uiting te geven aan iemands liefde voor zijn overleden vrouw. In het verlengde van uiting ligt de troost. De uiting biedt de persoon zelf troost, maar ook anderen met gelijksoortige vormen van lijden, die zich in de uiting kunnen herkennen. Het biedt een uitgangspunt voor steun van anderen, en zelfs aan anderen in een vergelijkbare situatie. Ook het mee-lijden met andermans hopeloze leed wordt aanmerkelijk verzacht door het uit te drukken.
Expressie kan lijden dus leefbaar maken, ook al wordt het niet echt weggenomen.
Gebrek aan mededogen
Er bestaat een heel gangbare en domme reactie op hopeloos lijden: Als het leed al niet aan de vermeende schuld van de persoon zelf wordt toegeschreven (en soort 'blaming the victim' of criminalisering van slachtoffers), dan wordt het al gauw gebagatelliseerd.
Mensen wordt vaak het recht ontzegd om te lijden. Zeker als het om een uitzichtloze situatie gaat. Dit komt waarschijnlijk zowel door een gebrek aan inlevingsvermogen als door de weigering om grenzen te aanvaarden aan het menselijk vermogen om alle lijden direct weg te nemen.
Het is al heel jammer als mensen niet in staat zijn om anderen bij te staan in hun lijden en hen te troosten. Maar het is ronduit schokkend als mensen andermans leed bagatelliseren. Helaas zien velen dit pas in nadat hun zelf een vergelijkbare vorm van lijden is overkomen en ze zelf uiting proberen te geven aan hun leed.
Hoewel mensen die hun leed herhaaldelijk tot uiting brengen vaak voor egocentrisch worden uitgemaakt, zijn het meestal juist hun intolerante critici op wie deze benaming van toepassing is.
Slot
Ik heb in dit artikel betoogd dat er tamelijk hopeloze vormen van psychisch lijden bestaan: verlangen naar onbereikbare geliefden, ongeneeslijke handicaps, structurele armoede, onvermijdelijke vernedering en onontkoombare mishandeling. In al deze gevallen hebben mensen voor de duur van een mensenleven geen controle over de situatie die hen psychisch belast. Verwerking is tijdens het leven niet mogelijk, omdat verwerking pas aan de orde is, nadat het leed geleden is. Suïcide(of euthanasie) is slechts in bepaalde gevallen een optie, maar vaak ook niet. Voor andere gevallen staat slechts de expressie tot onze beschikking. Expressie biedt geen echte, complete verwerking, maar wel leniging van het lijden, oftewel troost. Dit is de beste benadering van verwerking bij hopeloos psychisch lijden.
Tenslotte nog een paar woorden over het voorkómen van hopeloos lijden. Dit ligt in sommige gevallen in de handen van andere mensen, met name natuurlijk in het geval van armoede, vernedering en mishandeling. Waarschijnlijk vormt de genoemde em- en sympathische vorm van lijden, het medelijden, hierbij een extra aanzet om het oorspronkelijke leed waarmee men mee-lijdt te bestrijden en te voorkomen, hoewel mededogen in feite al genoeg zou moeten zijn.
Ook handicaps zullen zo naar alle waarschijnlijkheid steeds beter bestrijdbaar worden, Zelfs kunnen door een verhoging van het morele bewustzijn allerlei situaties van onbereikbaarheid van geliefden, bijvoorbeeld door verbanning, eens verleden tijd zijn. Misschien zal eens zelfs blijken dat communicatie met overledenen gemakkelijker kan zijn dan men nu nog denkt.
Relatief hopeloze situaties, situaties die hopeloos zijn binnen het perspectief van één mensenleven, hoeven dus niet eeuwig hopeloos te blijven. In feite is dit ook de boodschap van veel religies. In hun perspectief zal alle leed ooit ophouden te bestaan (4), en zullen alle tranen eens gewist worden. Naast expressie past ons dus, afhankelijk van iemands levensbeschouwelijke achtergrond, paradoxaal genoeg ook enige hoop in de omgang met hopeloos lijden. Dit wordt overigens ook gemeld bij bijna-doodervaringen die leed minder zinloos kunnen doen 1ijken.
Noten
1. Binnen één mensenleven kan somatogeen lijden dus wel hopeloos lijken. Zie wat ik verderop over hopeloos lijden zeg. Ik vat zulk somatogeen leed op als handicap.
2. Let wel, ik doel hier op relaties met iemand, die oorspronkelijk positief waren, niet op relaties die volkomen oppervlakkig waren en gebaseerd op illusies. Sommigen stellen alle onbereikbare geliefden gelijk aan onwaardige geliefden, een dwaas soort ontkenning, zoals ik hierna nog aangeef. Alleen bij hoge uitzondering zijn onbereikbare geliefden iemands liefde niet 'waard'. Alleen dan past het te spreken over illusoire gehechtheid. Ik verschil dus duidelijk van mening met mensen die beweren dat de oplossing voor groot verdriet ligt in totale onthechting, omdat ik dit zie als een vorm van ontkenning en vervreemding.
3. Nota bene: Voor de persoon zelf, niet voor derden die onpersoonlijk menen te kunnen vaststellen of iets verenigbaar is met een gelukkig leven of niet.
4. Zie bijvoorbeeld de Bergrede van Jezus van Nazareth.
Dit manuscript werd in 1994 geschreven en in 2006 gepubliceerd op txtxs.nl, na slechts kleine aanpassingen van de tekst.
Contact: titusrivas@hotmail.com