Libertair-socialistische spiritualiteit
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 10 November, 2006)
Samenvatting
Een artikel van Titus Rivas over een verbinding tussen libertair-socialistische idealen en een spiritueel wereldbeeld. Opgenomen in de bundel Spiritualiteit, Vrijheid en Engagement.
Libertair-socialistische spiritualiteit
door Titus Rivas
Inleiding
In dit artikel wil ik stilstaan bij een mogelijke
verbinding tussen libertair-socialistische idealen en een "spiritueel" wereldbeeld. Voordat ik dat kan doen, zal ik eerst aangeven wat ik versta onder libertair-socialistische idealen en spiritualiteit.
Definiëring
Onder libertair socialisme versta ik hier een politieke
filosofie die een maximale solidariteit tussen individuen centraal stelt terwijl
het daarbij tegelijkertijd de persoonlijke vrijheid maximaal waarborgt. Voor mij is het vooral een ander woord voor een linkse vorm van sociaal individualisme, hoewel uitdrukkelijk niet in de zin van Groen Links, aangezien deze partij in de praktijk tegenwoordig meer lijkt aan te sluiten bij het neoliberalisme dan bij linkse tradities.
De term 'libertair socialisme' wordt wel eens gebruikt als een ander woord voor (een variant
van het) anarchisme. In het anarchisme staat in het algemeen het opheffen van
machtsverhoudingen en machtsmisbruik centraal. Dit impliceert in ieder geval een
zo groot mogelijke vrijheid, maar nog niet per se een maximale solidariteit.
Bovendien verlamt een te letterlijk opgevat anarchisme, in de zin van het afwijzen van elke vorm van regering of bestuur, zichzelf op den duur, omdat het kan leiden tot een vermijden van elke vorm van (ook functioneel-)hiërarchische structuur en daarmee ook van effectieve organisatie. Daarom geef ik zelf de voorkeur aan de term libertair socialisme, waarbij ik besef dat deze term zelf diverse betekenissen kent. Mij staat daarbij de volgende definitie op Wikipedia voor ogen: “een politieke ideologie op het snijvlak van anarchisme en socialisme.”
Libertair socialisme zoals ik dit opvat probeert de totale individuele vrijheid zoveel mogelijk
te benaderen, maar zonder dat het elke vorm van organisatie en functionele
hiërarchie principieel afwijst. Bovendien kiest het (anders dan bepaalde
'egoïstische' of terroristische anarchisten) expliciet voor het ideaal van
solidariteit en verklaart zichzelf daarin verwant aan andere vormen van
socialisme, zoals sociaal-democratie en communisme. In feite is het deze
centraliteit van het ideaal van solidariteit die de meeste linkse bewegingen met elkaar
verbindt.
Onder spiritualiteit versta ik hier een levenshouding waarbij het
aardse leven wordt opgevat als iets dat verband houdt met een ruimere,
geestelijke werkelijkheid en niet slechts het toevallige
resultaat is van fysieke natuurwetten.
Collectivisme versus de
belangen van het individu.
Solidariteit kan in het algemeen op twee
manieren worden opgevat, namelijk collectivistisch of individualistisch. Bij het
collectivisme gaat men uit van een algemene, abstracte eenheid van een groep die
belangrijker zou zijn dan de individuen die de groep in kwestie samenstellen.
Het algemene belang zou belangrijker zijn dan het individuele belang.
Totalitaire en autoritaire systemen presenteren zich per definitie als
collectivistisch, en dit geldt zowel binnen "communistische" staten als binnen
rechtse (inclusief fascistische) dictaturen.
Nu bestaat er van oudsher een
sterk verband tussen veel spirituele tradities en collectivistische stelsels.
Dictators worden sinds jaar en dag gezien als vertegenwoordigers van een hogere
orde, of het nu gaat om Ramses II, Adolf Hitler of Stalin. Hetzelfde geldt voor
priesterkastes die vrijgesteld worden van arbeid vanwege hun veronderstelde band
met de Hemel.
Het is dit verschijnsel dat een aantal anarchistische “vrijdenkers” ertoe
heeft gebracht elke vorm van spiritualiteit te wantrouwen of zelfs regelrecht af
te wijzen. De collectivistische spiritualiteit is er namelijk op gericht het
individu ook in geestelijke zin ondergeschikt te maken aan het grotere geheel.
Men kan daarbij denken aan waarden als nederigheid, zelfverloochening en ascese
ten behoeve van dienstbaarheid aan de maatschappij. Maar ook aan de rituele
offering van bereidwillige "helden" aan bloeddorstige goden. In het algemeen ook
aan de vernietiging van opvattingen die het individu in plaats van het
collectief centraal stellen.
Zo bestrijdt of verdonkeremaant
collectivistische spiritualiteit zoveel mogelijk de realiteit of waarde van een
persoonlijk overleven na de dood en beschouwt ze het verlangen naar een persoonlijk voortbestaan zelfs als triviaal en 'egoïstisch'.
Een variant van collectivistische
spiritualiteit kan men aantreffen in de ecologische “Gaia”-beweging (niet te
verwarren met de gelijknamige Belgische dierenrechtenbeweging waar ik overigens een fan van ben), waarbij nu eens
niet een menselijk collectief maar de hele natuur centraal staat. Gaia, een naam
van de Griekse Moeder Aarde, zou daarbij goddelijk en wijs zijn en vergeleken
met haar zouden individuele mensen (net als individuele dieren) nauwelijks van
belang zijn. Ook de keiharde dierlijke realiteit van eten en gegeten worden kan
binnen een collectivistische spiritualiteit omgetoverd worden in een voorbeeld
van de ondoorgrondelijke wijsheid van de Natuur.
De extreemste vormen van
collectivistische spiritualiteit worden ongetwijfeld aangetroffen in het
fascisme, waarbij onder meer genocide wordt aangeprezen als regelrecht heilige,
verheven plicht. In mildere, afgezwakte vormen treft men deze verworden
spiritualiteit ook tegenwoordig nog aan in bepaalde “occulte” kringen. Dit is
door tegenstanders in feite al meermalen aangevoerd tegen alternatievere vormen
van spiritualiteit waarbij dit soort denkbeelden dan ten onrechte worden
aangemerkt als representatief voor de hele “paranormale” en “esoterische”
wereld.
Als ik zelf denk aan fascistische spiritualiteit zie ik vaak een
scène uit een speelfilm over de Holocaust voor me. Een vrouwelijke
kampcommandant had zich daarin vanuit een soort moedergevoel ontfermd over een
Joods jongetje en probeerde hem verre te houden van de gruwelijke dagelijkse
realiteit van een vernietigingskamp. Dit blijft ze een tijd lang doen totdat ze
een 'ingeving' krijgt dat ze haar 'eigen' individuele belang van het beschermen
van deze jongen moet opofferen aan een hoger, heiliger, collectivistisch doel
van raszuiverheid. De jongen wordt vervolgens dus toch nog afgevoerd naar het
crematorium.
Collectivistische spiritualiteit wordt volgens mij door
haar critici terecht ontmaskerd als een perverse vorm van vergoelijking van
machtsverhoudingen.
Overigens bestaan er ook vormen van spiritualiteit
die elementen in zich dragen die moeilijk verenigbaar lijken met collectivisme,
maar die in geïnstitutionaliseerde vorm toch collectivistisch kunnen
uitpakken. Een goed voorbeeld daarvan zien we volgens mij in het geval van de
christelijke spiritualiteit. Enerzijds gaat het daarbij namelijk om een
heilsleer die officieel individueel gericht is, maar anderzijds worden gelovigen
in veel christelijke kerken toch onderworpen aan een starre collectivistische
moraal bestaande uit regels die individuen onderwerpen aan het gezag of de macht
van een of andere autoriteit. Wat uiteraard niet betekent dat het christendom
ook intrinsiek zo moet uitpakken!
Individualistische
spiritualiteit
Een individualistische spiritualiteit draait niet om
collectieve grootheden, maar om de belangen van individuen en hun relaties met
andere individuen. Spirituele concepten die draaien om individuen staan daarbij
dan ook centraal. Dit kan gaan om concepten als persoonlijke onsterfelijkheid,
persoonlijke groei, persoonlijke betrokkenheid en persoonlijke liefde. Overigens dient men individualisme niet te verwarren met egoïsme. In beide gevallen is men gericht op individuen, maar bij het egoïsme gaat het alleen om de persoon zelf, terwijl individualisten alle individuen centraal stellen en niet alleen zichzelf. Collectieve acties of verbanden kunnen hierbij worden ingezet, maar anders dan in het collectivisme vormen die nooit een doel op zich, waar individuen zich aan zouden moeten onderwerpen.
Een voorbeeld van bij uitstek
individualistische spiritualiteit treft men, voor zover ik kan beoordelen, aan bij de Latijnse varianten van
het spiritisme, zoals in het Kardecisme, een Franse en Latijns-Amerikaanse (met
name Braziliaanse) stroming die zich baseert op de geschriften van Allen Kardec.
Volgens mij is het dit soort spiritualiteit waar individualisten (in de hier
gebezigde zin) het van moeten hebben als ze überhaupt spiritueel willen zijn.
Maar er is nog een hechter onderbouwde vorm mogelijk die rechtstreeks gebaseerd
is op parapsychologisch onderzoek. Net als de spiritisten komt men in de
parapsychologie steeds meer tot de conclusie dat er veel bewijsmateriaal bestaat
voor een persoonlijk overleven na de dood en voor persoonlijke reïncarnatie. Het
grote voordeel dat het parapsychologisch onderzoek daarbij heeft tegenover een
doctrinaire vorm van spiritisme is dat je er kritisch tegenover kunt blijven
staan en niets op gezag hoeft aan te nemen. Wil je de parapsychologie als basis
nemen voor een individualistische vorm van spiritualiteit dan zul je meer
geïnteresseerd zijn in personalistische theorieën binnen die parapsychologie dan
in impersonalistische. Gelukkig heeft met name het reïncarnatieonderzoek en het
onderzoek naar bijna-doodervaringen veel bewijsmateriaal opgeleverd dat goed in
zulke theorieën inpasbaar is. Overigens is er wel verzet gerezen tegen een
vrijzinnige, ondogmatische parapsychologische interpretatie van
bijna-doodervaringen van lieden als Kenneth Ring, onder meer van de kant van
conservatieve christenen, die hierin een bedreiging zien voor hun eigen visie. Daarnaast zijn er ook alternatieve auteurs die een personalistische visie op een voortbestaan als 'naïef' of 'achterhaald' beschouwen en in plaats daarvan slechts uitgaan van een soort boven-persoonlijke Alziel.
Een uitwerking
Ik pretendeer hier niet een blauwdruk te bieden
voor sociaal-individualistische spiritualiteit in het algemeen. Wel wil ik kort
stilstaan bij hoe ik zelf zulke spiritualiteit heb proberen uit te werken.
Ik heb net als spiritisten een levensgevoel waarbij individuele mensen en
dieren centraal staan. Het gaat volgens mij om ons geluk en onze ontwikkeling,
en het leven moet daar dan ook expliciet op ingesteld zijn. De emotionele basis
daarvoor is een groot gevoel van eigenwaarde, maar ook verbondenheid, liefde en
betrokkenheid bij anderen. Van daaruit ontstaat een drang tot ontwikkeling van
jezelf maar ook tot ondersteuning van de ontwikkeling van anderen. Moreel gezien
betekent het dat je probeert zoveel mogelijk de rechten van anderen op geluk en
ontwikkeling te respecteren, en dus bijvoorbeeld ook individuele dieren zoveel
mogelijk spaart (onder meer door vegetarisme of, beter nog, veganisme). Politiek
betekent het vanzelfsprekend: kiezen voor libertair socialisme. Dit dient bijvoorbeeld tot uiting te komen in de invoering van een onvoorwaardelijk, menswaardig basisinkomen, als realistisch, betaalbaar alternatief voor een aanpassing aan arbeidsdwang en dolgedraaide flexibilisering.
Naast de
eigen ontwikkeling en de morele betrokkenheid staan ook persoonlijke relaties
centraal binnen mijn spiritualiteit. Die hebben een betekenis die verder reikt
dan alleen dit leven. In plaats van dat ze, zoals het collectivisme doet,
opgevat moeten worden als egoïstische obstakels voor een onpersoonlijke
universele liefde.
Persoonlijke liefde wordt binnen mijn spiritualiteit dus
gezien als een belangrijke intrinsieke waarde. Juist het soort collectivistisch
gerichte opofferingsgezindheid, maar ook koude onthechting van anderen wijs ik
resoluut af.
Wat de waardeleer (axiologie) aangaat, is mijn uitwerking
van libertaire spiritualiteit gericht op een zo groot mogelijke tolerantie.
Iedereen heeft een eigen leven en kiest er zelf voor om – mits men anderen niet
schaadt – bepaalde dingen wel of niet te doen. Dit geldt voor uiteenlopende
gebieden zoals muziek, godsdienst, literatuur, kunst, sport, spel, seksualiteit,
humor, etc. Ik ben bijvoorbeeld een voorstander van een maximale relationele vrijheid die geen halt houdt bij willekeurige taboes maar alleen bij de daadwerkelijke schending van de vrijheid van anderen.
Pedagogiek betekent in dit verband het bijbrengen van waarden
als eigenwaarde, liefde voor anderen, betrokkenheid en engagement, drang tot ontwikkeling,
vegetarisme/veganisme, libertair socialisme, en tolerantie.
De
verhouding tot het hogere tot slot komt voor mij neer op een vertrouwen in het
Goede, hoe men dat ook verder wil opvatten. Ik put dit vertrouwen overigens ook
weer uit parapsychologisch onderzoek (met name naar bijna-doodervaringen) en
persoonlijke ervaringen met zinvol toeval. Als ik me voorstel dat er een God is,
dan stel ik me dat wezen als individualist hoe dan ook voor als een persoon. Dit
geldt eventueel ook in het meervoud en een heel pantheon van goden of engelen is
dan ook goed verenigbaar met mijn opvattingen van spiritualiteit. Ook een
bijzondere persoonlijke relatie tot een godheid die overeenkomt met bepaalde
(personalistische) mystieke stromingen zou er overigens nog mee kunnen stroken
mits zij de eigenwaarde en de relatie tot andere mensen en dieren niet schaadt.
Literatuur
– Rawat, K.S., & Rivas, T. (2007). Reincarnation: The Evidence is Building. Vancouver: Writers Publisher, Vancouver.
– Ring, K., & Elsaesser Valarino, E. (1999). Het licht gezien: Bijna-doodervaringen. Deventer: Ankh-Hermes.
– Rivas, T. (2000). Parapsychologisch onderzoek naar reïncarnatie en leven na de dood. Deventer: Ankh-Hermes.
– Rivas, T. (2008). Ook zonder werk een basisinkomen. Nijmegen: Athanasia Producties.
– Rivas, T. (2011). Uit het
leven gegrepen. Nijmegen: Lulu.com.
– Rivas, T. (2012). Geesten met of zonder
lichaam. Nijmegen: Lulu.com.
– Rivas, T. (2013). Over grenzen en taboes (tweede druk). Nijmegen: Lulu.com.
– Rivas, T. (2012). Onrechtvaardig
diergebruik. Nijmegen: Lulu.com.
– Rivas, T., & Dirven, A. (2010). Van en naar het Licht: over spirituele preëxistentie, sterfbedvisioenen, bijna-doodervaringen en uittredingen. Leeuwarden: Elikser.
Dit artikel werd opgenomen in de bundel Spiritualiteit, vrijheid en engagement, onder redactie van Titus Rivas en Bert Stoop.
De huidige versie is in april 2013 licht aangepast door de auteur.
Contact: titusrivas@hotmail.com