Titel

Gek Genoeg Gewoon: kijk op 'hallucinaties'

Geplaatst door

Titus Rivas   (publicatiedatum: 12 December, 2006)

Samenvatting

Titus Rivas gaf op 12 november 2006 een lezing te Apeldoorn voor de Gezondheidsbeurs "Internationaal Therapeut" naar aanleiding van zijn boek met Tilly Gerritsma "Gek Genoeg Gewoon".


Tekst


Hallo allemaal,

Ik zal me eerst even voorstellen. Ik ben drs. Titus Rivas, filosoof en psycholoog, parapsychologisch onderzoeker en auteur van artikelen en boeken. Aanstaand voorjaar komt er een nieuw boek uit, getiteld Gek Genoeg Gewoon waar ik de co-auteur van ben. Het boek is op de eerste plaats een autobiografisch relaas van mevrouw Tilly Gerritsma, ook hier in de zaal aanwezig, waarbij ze haar eigen visies op het fenomeen uiteenzet. Mijn taak bestond uit het stellen van wat ordenende vragen, het kritisch lezen van haar tekst en het schrijven van een beknopt overzicht van inzichten uit de literatuur op dit gebied.
Tilly is een ervaringsdeskundige op het terrein van het horen van stemmen en zij is onder meer verbonden aan Stichting Weerklank. Ze geeft lezingen over dit onderwerp en doet mee aan psychologische onderzoeken. Het was al heel lang haar bedoeling om een boek uit te brengen op dit gebied en we zijn dan ook blij en dankbaar dat dit komend voorjaar gerealiseerd gaat worden.
Het horen van stemmen die fysiek niet te horen zijn voor derden wordt door de reguliere psychiatrie nog steeds vooral gezien als symptoom van een psychiatrische ziekte zoals schizofrenie. Wat opvalt, dat is dat dit construct schizofrenie door bepaalde onderzoekers in twijfel getrokken wordt. Het zou niet berusten op goed onderzoek en geen validiteit bezitten, maar vooral gebaseerd zijn op een gemakzuchtig soort eenzijdige biopsychiatrie. Sommige critici gaan zover dat zij stellen dat het een concept als schizofrenie in feite neerkomt op een pseudowetenschappelijk paradigma dat het welzijn en de vitaliteit van de cliënt aantast.
Doordat de diagnose schizofrenie een aanzienlijke rol lijkt te spelen bij het interpreteren van ervaringen als het horen van stemmen, is het natuurlijk van groot belang dat men de kritiek op die diagnose erg serieus neemt.
Tilly Gerritsma is een mooi voorbeeld van iemand die geen psychiatrische diagnose heeft in verband met het horen van stemmen. Ze is daar helemaal niet de enige in. Een hoog percentage van de 'normale' Nederlandse bevolking van ongeveer 17,5 % heeft blijkens een onderzoek van het Trimbos Instituut wel eens te maken gehad met zogenoemde psychotische verschijnselen zoals stemmen horen, zonder dat men daardoor opeens als 'psychisch gestoord' te boek mag staan. Het horen van stemmen en het zien van beelden die voor derden niet waarneembaar zijn vormen een 'normaal' onderdeel van de belevingswereld van veel mensen die er verder geen last van hebben.
Reguliere geleerden rangschikken het horen van stemmen en het zien van beelden die niet fysiek registreerbaar zijn voor derden rangschikken onder het fenomeen hallucinaties, maar dat is zuiver een benaming en niet meer dan dat. Zoals gezegd horen relatief veel mensen stemmen of zien ze beelden zonder dat ze er last van hebben of psychiatrische hulp nodig hebben. Dit is voor hulpverleners natuurlijk een erg belangrijk gegeven. Zuiver het feit dat iemand 'hallucinaties' krijgt wil nog niet zeggen dat hij een psychiatrische stoornis heeft of onder die hallucinaties lijdt.

Maar waar komen stemmen dan wel vandaan?
Zoals eigenlijk altijd aan de orde is in de psychologie, heb je ook op dit gebied verschillende benaderingen of scholen. Een eerste kwestie is of de stemmen of andere 'hallucinaties' inhoudelijk gezien altijd alleen normale informatie bevatten, dat wil zeggen of ze berusten op normale voorkennis of onbewuste psychologische processen of dat er in bepaalde gevallen meer aan de hand is. Je moet dan denken aan parapsychologische indrukken zoals we die kennen van paragnosten, helderzienden, mediums of channels. Zelf vind ik wat dit betreft de vergelijking met dromen heel zinvol. In de meeste dromen hebben we te maken met het verwerken van normale indrukken en emoties uit het waakbewustzijn, maar er zijn ook paranormale dromen bekend waarin iemand bijvoorbeeld telepathische indrukken krijgt over een geliefde of voorspellende beelden ziet van de eigen of andermans toekomst. Zulke dromen heten nog steeds paranormaal omdat ze informatie bevatten die niet afkomstig is van de fysieke zintuigen en ook nog omdat de gangbare wetenschappelijke modellen er geen raad mee weten. Veel psychologen of psychiaters zullen de bevestiging van paranormale dromen negeren of toeschrijven aan een bizar toeval waardoor fantasiebeelden overeenkomen met de werkelijkheid. Het hangt direct af van je wereldbeeld of je dit aannemelijk vindt of niet. Parapsychologisch gezien blijkt dromen wel degelijk een bewustzijnstoestand te zijn waarin mensen meer dan gemiddeld toegang hebben tot paranormale informatie, zonder dat dit betekent dat we de normale psychologische en alledaagse bronnen voortaan mogen negeren.
Iets dergelijks zie je volgens mij nu ook bij het horen van stemmen, het zien van beelden en andere 'hallucinaties'. De indrukken komen vaak alleen neer op het verwerken van de eigen emoties die onbewust als het ware buiten de persoon zelf geprojecteerd worden, maar er zijn ook paranormale indrukken bekend die berusten op buitenzintuiglijke waarneming, zoals telepathie, helderziendheid, voorschouw of terugschouw. De meeste parapsychologen twijfelen hier inmiddels allang niet meer aan en stellen dat het bestaan van buitenzintuiglijke waarneming voldoende aangetoond is, zowel door middel van casuïstiek van spontane gevallen als in de vorm van kwalitatief en kwantitatief parapsychologisch onderzoek, bv. met de zogeheten Ganzfeldtechniek.
Uit dit onderzoek blijkt dat iedereen spontaan indrukken kan krijgen die later bewaarheid blijken te worden. Ironisch genoeg denken nogal wat mensen die zoiets overkomt dat ze 'gek aan het worden zijn', simpelweg omdat er in hun referentiekader geen plaats is voor paranormale informatie. Ook het bestaan van mensen die heel regelmatig paranormale indrukken krijgen, oftewel helderzienden of met een mooi woord 'paragnosten' lijkt mij voldoende aangetoond. Natuurlijk zijn er allerlei mensen die stemmen of beelden met een alledaagse psychologische oorsprong aanzien voor paranormale informatie. Maar er bestaan ook mensen die daadwerkelijk veel vaker dan gemiddeld zulke indrukken krijgen.
Er zijn zo ook spontane indrukken die afkomstig zijn van overledenen, bijvoorbeeld in de vorm van een geestverschijning of telepathische communicatie met gene zijde. Dit wordt door veel parapsychologen erkend. En sommige mensen hebben op dit terrein weer een speciale gave, zodat we bijvoorbeeld spreken van mediums of channels.
Het zou natuurlijk erg mooi zijn als therapeuten over een referentiekader beschikken waarin het optreden van paranormale indrukken geen teken is van een psychologische problematiek. Natuurlijk kunnen ook paragnosten hun psychologische problemen hebben, maar zuiver het optreden van telepathische of helderziende indrukken is nog geen reden om daar zomaar van uit te gaan. Dit is bijvoorbeeld ook erg belangrijk bij de omgang met kinderen met een bepaalde parapsychologische begaafdheid. Men moet er volgens ons van uitgaan dat deze kinderen psychologisch gezond zijn en dat wat ze horen of zien niet geproblematiseerd moet worden, maar erkend en geïntegreerd zodat ze zelf kunnen bepalen wat ze er eventueel mee willen doen.
De manier waarop iemand met paranormale indrukken wil omgaan heeft alles te maken met zijn of haar persoonlijkheid en doelstellingen in het leven. Tilly Gerritsma heeft bijvoorbeeld meer dan eens stemmen gehoord die haar paranormale informatie gaven over haar omgeving. Dit heeft in een bepaalde fase zijn functie gehad, maar het past niet bij haar persoonlijkheid om hier ook verder nog veel mee te doen. Ze heeft namelijk andere doelstellingen in haar leven en voelt zich ook niet voldoende aangetrokken tot bijvoorbeeld het geven van paragnostische of mediamieke consulten om hierin door te gaan. Bij het geven van adviezen aan mensen met een paranormale begaafdheid is het dus goed om de eigen wensen van de cliënt centraal te stellen en geen dingen in te gaan vullen wat betreft de manier waarop men met de eigen gave zou moeten omgaan.
Naast het verschijnsel van de paranormale indrukken, treden stemmen of beelden die iemand in zich op voelt komen vooral op als een soort boodschappen van de onderbewuste geest. Ook voor hulpverleners die niet geloven in parapsychologische verschijnselen is dit een gegeven dat ze niet over het hoofd mogen zien. Het horen van stemmen en dergelijke komt zelden of nooit alleen maar neer op willekeurige 'hallucinaties' die 'getriggerd' worden door een hersenstoornis. Zelfs bij hallucinaties in het geval van dronkenschap of gebruik van hard drugs kan er nog sprake zijn van indrukken die iets zeggen over de gebruiker zelf. Ook hierin zou ik weer de parallel met dromen willen trekken: er zijn zeker dromen die voornamelijk bestaan uit een spel van associaties, maar vaak spelen zelfs in zulke alledaagse dromen nog emoties mee.
Om het nog eens te herhalen: het horen van stemmen of zien van beelden is op zichzelf niet problematisch. Het kan gaan om paranormale indrukken of om hanteerbare berichten uit het eigen onderbewustzijn. Therapeuten kunnen zulke boodschappen gebruiken om samen met de cliënt zelf op zoek te gaan naar de betekenis van de indrukken, naar hun boodschap.
Daarnaast is het ook zaak dat mensen zelf met hun stemmen e.d. leren omgaan. De omgang met het horen van stemmen vormt in ieder geval een uitdaging en in sommige gevallen kunnen mensen hier een tijdlang veel moeite mee hebben. Als iemand het onderscheid niet meer kan maken tussen de innerlijke ervaringen en de buitenwereld, er onkritisch mee omgaat, of er angstig of agressief door wordt, is er duidelijk sprake van een probleem. Het maakt dat mensen niet meer goed kunnen functioneren in het leven van alledag en kan gepaard gaan met een gebrek aan concentratie op het werk of slapeloosheid. Mensen met dit probleem kunnen verstrooid of afwezig overkomen, maar ook wantrouwend, doordat stemmen hun ingeven dat een gesprekspartner zit te liegen. Ook kunnen ze bijvoorbeeld in gezelschap lachen om grapjes die door de stemmen worden gemaakt, boos worden om bepaalde opmerkingen of angstig voor straf als ze bepaalde dingen niet zouden doen. Stemmenhoorders die moeite hebben met de hallucinaties kunnen vermoeid overkomen en zozeer bevangen worden door angst dat ze zich afsluiten en daardoor emotieloos lijken. Hun stemmen kunnen negatief uit de hoek komen doordat ze dingen verbieden of de persoon veroordelen om bepaalde gedragingen of gevoelens. De veroordeling kan gepaard gaan met een vorm van bestraffing en zelfs met zelfbeschadiging (automutilatie). Mensen kunnen ook een gebrek aan zelfvertrouwen vertonen en overdreven hoge eisen gaan stellen aan zichzelf.
Het voornaamste verschil tussen 'patiënten' en 'niet-patiënten' lijkt te zijn dat de laatste meer grip op hun leven hebben en zich niet zo machteloos gemaakt voelen, maar ook dat ze vaker positieve stemmen horen en positiever in het leven staan. Een ander verschil dat uit onderzoek is voortgekomen is nog dat ze niet bang zijn voor hun stemmen. Ze hebben ook meer vrienden en meer contacten dan patiënten. Het is dus niet nodig dat stemmen verdwijnen, maar wel dat mensen er positief mee om kunnen gaan.
In Nederland is relatief veel sociaalpsychiatrisch onderzoek gedaan naar het fenomeen stemmen horen, onder leiding van met name Marius Romme en Sandra Escher, aan de vakgroep Sociale Psychiatrie van de Universiteit van Maastricht. Het mooie aan hun benadering is volgens mij dat ze rekening houden met alle mogelijke psychologische en neuropsychologische factoren bij het ontstaan van stemmen en vergelijkbare hallucinaties. Ze sluiten zelfs parapsychologische bronnen niet uit. Ze pleiten er voor dat mensen zelf een denkkader mogen ontwikkelen waarbinnen ze hun ervaringen kunnen plaatsen. Bovenal zijn ze wars van simplistische verklaringen, bv. met het etiket 'schizofrenie'. Ze bieden in hun publicaties een overzicht van een keur aan psychologische theorieën, zoals dat het horen van stemmen iets te maken zou hebben met de taalontwikkeling waarbij men het hardop uitspreken van gedachten wel internaliseert maar de eigen gedachten toch meer dan gemiddeld blijft aanzien voor iets met een externe bron. In de psychodynamische en Jungiaanse theorievorming vormen hallucinaties een bron van informatie over de eigen emoties en onbewuste geest. Het bijzondere van de benadering van Romme, Escher en enkele collega's is nu dat ze in hun sociaal-psychiatrische model zowel een mogelijk organisch niveau, als een individueel, sociaal en maatschappelijk niveau onderscheiden. In hun systeemtheoretische sociaal-psychiatrische benadering van het horen van stemmen worden al deze niveau’s afzonderlijk bestudeerd en vormt hun onderlinge wisselwerking het brandpunt voor onderzoek en interventie.
Een belangrijk verschil tussen hun sociaal-psychiatrische benadering en bijvoorbeeld de gangbare benadering binnen de GGZ, is dat ze het bestaan van schizofrenie in twijfel trekken. Romme stelt dit in verband dat de psychiatrie de gevangene is geworden van haar eigen constructen oftewel een starre medicalisering van psychologische problemen.
In het algemeen geeft men dus ook geen voorrang aan biopsychiatrische verklaringen. Psychologische factoren zoals psychotraumatische ervaringen en natuurlijk ook psychosociale factoren zijn veel belangrijker voor de sociaal psychiatrische benadering dan neurologische factoren.
De consequenties van theorievorming rond hallucinaties zijn enorm. In zowel de klinische als biologische psychiatrie staat medicatie centraal. De sociale psychiatrie richt zich vooral op de psychologische ontwikkeling en op het leren omgaan met stemmen. Romme en de zijnen zien het horen van stemmen in veel gevallen als een normale, menselijke reactie op een ingrijpende gebeurtenis in de persoonlijke levenssfeer.
De sociale psychiatrie richt zich echter onder meer op het verband tussen stemmen en psychologische problemen. Men is dus zowel gericht op coping (omgaan met stemmen) als met het doorgronden van de onderliggende problematiek. Er wordt in de psychiatrie te weinig uit gegaan van de levensgeschiedenis en emotionele gebeurtenissen bij psychische problemen. Romme stelt hier een humanistische benadering tegenover die bovenal kijkt naar de individuele oorsprong van problemen in plaats van steeds te blijven hameren op psychiatrische ziektebeelden. Hoewel sociaal psychiaters niet geheel afwijzend hoeven te staan tegenover het gebruik van medicatie zijn ze hier wel heel voorzichtig in en waken ze ervoor dat er een onnodige afhankelijkheid van psychofarmaca ontstaat. Zo'n afhankelijkheid is natuurlijk zelf al onwenselijk maar ze zorgt er ook nog eens voor dat de stemmen en andere hallucinaties geen psychologische rol meer kunnen vervullen. Hun boodschap wordt namelijk gewoon onderdrukt in plaats van begrepen en gebruikt in het therapeutische proces.
Uit verscheidene onderzoeken is overigens naar voren gekomen dat ongeveer 70% van de mensen die stemmen horen aangeven dat de aanvang van het stemmen horen samenhangt met een of meer traumatische gebeurtenissen.
Ook kunnen stemmen en visioenen bijvoorbeeld een onderdeel vormen van een rouwproces. Het zien van verschijningen van overledenen wordt vaak zo uitgelegd, hoewel dit niet in alle gevallen hoeft op te gaan, want er kan ook daadwerkelijk contact met de overledene zijn. Het is van belang de indrukken te accepteren en te trachten de betekenis ervan te onderkennen. In plaats van symptoombestrijding door middel van medicatie, is het zaak om mensen te leren anders met hun stemmen om te gaan. Dat wil ook zeggen dat ze de schaamte over hun stemmen leren overwinnen en erover kunnen praten. Ook is er sprake van dat stemmenhoorders ‘eigenaar’ worden van de ervaring, weer eigen keuzes maken en zo wederom macht krijgen over hun leven. Dat betekent ook dat de stemmen, beelden, etc. geplaatst worden binnen een eigen levensbeschouwing. De naaste sociale omgeving van familie en vrienden, maar ook ‘lotgenoten’ of hulpverleners kunnen hun bij dit alles helpen.
Romme en Escher onderscheiden tenminste drie soorten relaties tussen stemmen en iemands levensgeschiedenis. Een historische relatie, zoals in het geval van traumatische ervaringen of sociaal-emotionele problemen, een psychodynamische relatie, waarbij de stemmen als een afweermechanisme functioneren om het eigenlijke probleem te kunnen verdringen, en een metaforische relatie, waarbij de stemmen zich op een manier manifesteren die de onderliggende problematiek weerspiegelt. In het algemeen stellen ze dat de stemmen de stemmenhoorders heel goed kennen en dingen zeggen die relevant zijn voor de stemmenhoorders. Hulpverleners moeten beseffen dat de bron van de problemen, de sociale situatie, moet veranderen en rekening houden met afweerfuncties en beeldende uitdrukkingswijze van de stemmen.

Men heeft diverse gedragstherapeutische en cognitieve methoden ontwikkeld om de stemmenhoorder beter te leren omgaan met zijn of haar stemmen. De cognitieve psychologie stelt dat mensen processen in henzelf ten onrechte buiten zichzelf plaatsen, zodat er dus sprake is van een verkeerde interpretatie die rechtgezet moet worden.
De psychoanalyse, analytische psychologie en humanistische psychologie leggen daarnaast een duidelijke link met emotionele gebeurtenissen uit de levensgeschiedenis.
Daarnaast is er de zogeheten Voice Dialogue methode waarbij men direct met de stemmen in gesprek treedt.
Ook zijn er nog transpersoonlijke therapieën ontwikkeld waarbij men rekening houdt met paranormale informatie, communicatie met overledenen of hogere wezens zoals engelen en mystieke ervaringen.
Stemmenhoorders hebben zich in Nederland inmiddels onder meer georganiseerd in Stichting Weerklank die zowel vanuit de reguliere als vanuit de alternatieve invalshoek is opgezet. Er zijn volgens de stichting diverse triggers (uitlokkers) of verergeraars van stemmen die per persoon kunnen verschillen, zoals:
- Gevoelens: vermoeidheid, stress, angst, eenzaamheid en boosheid.
- Omstandigheden: nare gebeurtenissen, boosheid of agressie van anderen, slecht slapen, proefwerk op school, lawaai of juist eentonige geluiden (douche, ventilator), bij conflictsituaties, het in een nieuwe onbekende situatie verkeren. Tijstippen waar stemmen extra op kunnen reageren: als het donker is, in de vakantieperiode of juist op het werk of op school, op visite zijn.
Tilly Gerritsma en ik hopen met ons boek een bijdrage te leveren tot een grotere bekendheid van het fenomeen stemmen horen en aanverwante verschijnselen en een positieve, menswaardige manier waarop therapeuten en ook stemmenhoorders zelf met de indrukken om kunnen gaan.
Na mijn inleidende gedeelte bespreekt Tilly uitvoerig. haar ontwikkelingsgang hierin en de verschillende fasen die ze heeft doorgemaakt. Het gaat in de woorden van Romme en Escher achtereenvolgens om een Fase van verwarring, die lang of heel kort kan duren. Dan is er een zogeheten Organisatiefase, waarin een relatie met de stemmen ontwikkeld wordt, door ernaar te luisteren en de boodschap ervan te achterhalen. Tijdens de organisatiefase leren mensen vaak ook beter omgaan met zaken als boosheid, verdriet en verlies. En tot slot is er een Stabilisatiefase, waarin men een evenwicht bereikt en de boodschap van de stemmen heeft geaccepteerd en het leven weer wat weer breder wordt gezien. Er is dan meer dan alleen de stemmen.
Een stem kan vanuit haar optiek meerdere 'gevoelswaarden' vertegenwoordigen.
Mevrouw Gerritsma heeft meegedraaid met een zogeheten expertgroep van onder andere Marius Romme, Sandra Escher en Dirk Corstens. Ze heeft er van geleerd dat mensen met een psychiatrische achtergrond een vergelijkbare achtergrond kunnen hebben .
Ze beschrijft dit proces en de manier waarop het samenhangt met haar levensloop. Ze leerde onder andere problemen aanvaarden, verwerken en loslaten.
Tilly en ik o.a hebben gekozen voor de titel Gek Genoeg Gewoon om aan te geven hoe dicht deze begrippen bij elkaar kunnen liggen. Tilly laat ook zien hoe ze geestelijk gegroeid is door haar proces en wil anderen duidelijk maken hoe dit kan gaan. Ze ziet dit als een haar van persoonlijke missies in dit leven en ik voel me vereerd dat ik in dit geval mijn eigen bijdrage heb mogen leven.

Tot slot een citaat van haarzelf:

'In de verwarringsfase leerde ik met behulp van de positieve stem om te gaan met hetgeen ik doorkreeg, zag, voelde, hoorde, kortom wat ik ervaarde. En dit had grotendeels te maken met de aardse realiteit, met de problemen die er op dat moment in mijn emotionele gevoelswereld speelden. Ik ben een convenant aangegaan, een soort partnership waarin we beide wat te vertellen hebben. Ik beslis of ik iets doe met wat ik doorkrijg, hoor, zie of voel. Ik beslis of ik het de moeite waard vind, of ik er iets mee moet of wil doen, of dat ik ernaar luister en hier verder niets mee wil doen. 'Als je nooit naar iemand luistert houd hij vanzelf wel op met praten', dacht ik en bij mij werkte deze methode omdat ik de deur kon sluiten. Ik stelde me in op rust, op stilte, op niets, of op een omgeving waarbij ik me prettig voelde. Ik visualiseerde een muur (koepel, een ronde kring of iets dergelijks) om me heen die doordrenkt was van licht en liefde en waar geen mens, geen stem, meer doorheen kon gaan. Een andere mogelijkheid was dat alles wat ik hoorde, waar ik niets mee kon of waar ik niets mee had, door me heen liet stromen. Ik luister er even naar (als waarnemer, achter of in mijn eigen gecreëerde wereld: scherm, wolk, cocon e.d) zonder er in mee te gaan. Ik loop er dus niet voor weg, maar ben wel bij machte om het aan me voorbij te laten gaan. In het begin wilde ik alles weten, maar ik merkte dat ik dit niet aankon en dat het uiteraard ook niet de bedoeling is van het spel wat leven heet.'

Rest mij nog te zeggen dat ons boek aankomend voorjaar (waarschijnlijk in mei 2007) uit zal komen bij Uitgeverij Ankh-Hermes en we hopen uiteraard op volop lezers en publiciteit. We kunnen evt. nog ingaan op vragen en opmerkingen naar aanleiding van deze lezing.

Dank u voor uw aandacht!

Titus Rivas

Lezing gehouden in Apeldoorn, op 12 november 2006, als auteur van Ankh-Hermes, op de Gezondheidsbeurs "Internationaal Therapeut", met medewerking van Tilly Gerritsma.

Contact: titusrivas@hotmail.com