Titel

Tolerant en betrokken leven vanuit spiritualiteit

Geplaatst door

Titus Rivas   (publicatiedatum: 11 November, 2007)

Samenvatting

Spiritualiteit kan uitstekend gepaard gaan met een verdediging van pluriformiteit, tolerantie, betrokkenheid en niet op de laatste plaats vrijheid.


Tekst

 
Tolerant en betrokken leven vanuit spiritualiteit

door Titus Rivas

De islam wordt sinds 11 september 2001 regelmatig in verband gebracht met terrorisme. Geert Wilders ging onlangs zelfs zover de Koran op één lijn te stellen met Mein Kampf. Hier is natuurlijk een forse, en tegelijk heel simpele denkfout in het spel. Doordat enkele terroristen moslim zijn, zouden alle moslims een terroristische mentaliteit hebben. Dit type foutieve generalisatie verklaart veel van de vooroordelen tegen de islam en andere religies. Maar onwetendheid vormt een minstens even belangrijke bron van afwijzing van godsdiensten. Veel mensen weten niet eens dat bijna elke religieuze stroming progressieve en tolerante aanhangers kent.

Geloof en verdraagzaamheid
Onverdraagzaamheid is in de loop van de geschiedenis waarschijnlijk bij alle godsdiensten voorgekomen. Islamitische fanatici zijn zeker niet de enige gelovigen die ooit aanslagen hebben gepleegd. De Amerikaanse christen Paul Hill vermoordde in 1995 bijvoorbeeld een medewerker van een abortuskliniek. Yitzak Rabin moest zijn inspanningen voor vrede in het Midden-Oosten met de dood bekopen. De rechts-orthodoxe jood Yigal Amir ruimde hem uit de weg om de toekomst van Israël 'veilig te stellen'. Om een vergelijkbare reden beroofde een extremistische hindoe zijn eigen geloofsgenoot Mohandas Ghandi van het leven.
Er is echter geen enkele fatsoenlijke religie die ondubbelzinnig voorschrijft dat je keihard moet optreden tegen 'ongelovigen'. Heilige geschriften laten in veruit de meeste gevallen allerlei zeer verschillende interpretaties toe.
In elke religieuze stroming komen dan ook pleitbezorgers voor van godsdienstvrijheid en algemene verdraagzaamheid. In Nederland kennen we de zeer vrijzinnige dominee Hans Visser die iedereen de hand reikt. En bisschop Tiny Muskens die kort geleden voorstelde God voortaan met de naam 'Allah' aan te duiden. Maar bijvoorbeeld ook aanhangers van een tolerante islam, van mystici zoals Mevlana Rumi. En leden van de Baha'i-gemeenschap en de Quakers (oftewel het 'Genootschap der Vrienden') die actief ijveren voor religieuze verdraagzaamheid.
Thich Nath Han, een Viëtnamese monnik, staat bekend als representant van het tolerante boeddhisme. En de vermoorde Mahatma inspireert nog steeds miljoenen Indiërs tot vreedzaam multiconfessioneel samenleven. Het aanhangen van een geloof hoeft op zich helemaal niet tot problemen met medemensen te leiden. Godsdienstigheid kan uitstekend gepaard gaan met een verdediging van pluriformiteit en vrijheid. Een doorleefd persoonlijk geloof kan zelfs inspireren tot openheid, uitwisseling en een verrijkende interreligieuze dialoog.

Godsdienst en vooruitgang
Het geloof in een spirituele dimensie van het aardse leven wordt door tegenstanders vaak geproblematiseerd. Gelovigen zouden sterk geneigd zijn tot conflicten en hun denkbeelden willen opleggen aan anderen. Tevens zouden ze wetenschappelijke gegevens die tegen hun leerstellingen ingaan bij voorbaat wensen te verwerpen. Om op die manier de klok terug te zetten en elke vooruitgang ongedaan te maken. Dit zou dus niet alleen op het gebied van de wetenschap zelf funest zijn. Maatschappelijk gezien zouden bijvoorbeeld achterhaalde ideeën over vrouwen of seksuele oriëntatie weer meer terrein winnen.
Ook dit beeld komt neer op een karikatuur van godsdienst of spiritualiteit. Het ligt er maar net aan hoe iemand die gelooft omgaat met zijn heilige boeken. Een letterlijke interpretatie van geschriften zoals de Bijbel of Koran komt weliswaar nog steeds voor. Maar alleen bij een relatief kleine, reactionaire minderheid die vasthoudt aan een 'veilig' of roemrijk verleden. De meeste moderne gelovigen zien geen inherente botsing tussen hun overtuigingen en de wetenschap.
Onderzoeksresultaten vormen daarom ook geen bedreiging voor hun wereldbeeld. Alleen staan ze er wel op die data in te passen in een ruimer spiritueel wereldbeeld. Het gaat niet om een afwijzing van kennis, maar alleen van een materialistische interpretatie ervan. Veel gelovigen erkennen bijvoorbeeld dat er een biologische evolutie heeft plaatsgevonden. Alleen betekent dit nog niet dat ze evolutie strijdig vinden met een concept van goddelijke schepping. Zo zien ze ook de verwoestende impact van hersenziekten op de geest onder ogen. Maar zonder hieraan de conclusie te verbinden dat die geest volledig voortkomt uit het brein. Dit soort interpretaties kan alleen belemmerend werken voor de vooruitgang indien het materialisme gelijk heeft. In feite is dit juist wetenschappelijk gezien allerminst evident, denk bijvoorbeeld maar aan parapsychologische verschijnselen.
Sommige materialisten kunnen bovendien zelf erg onverdraagzaam en dogmatisch overkomen. In communistische staten propageerde men jarenlang van staatswege het atheïsme. Er bestond een vervolging van mensen die vast hielden aan hun religieuze overtuiging. Dit is zelfs nu nog aan de orde in landen als China. Overigens betekent dit helemaal niet dat materialisme onlosmakelijk verbonden is aan intolerantie en geestelijke onvrijheid. Veel humanisten zonder spiritueel wereldbeeld verdedigen ieders recht om een geloof te belijden.

Betrokkenheid
Ook in morele en sociale zin hoeven gelovigen helemaal niet gekant te zijn tegen progressieve ontwikkelingen. Filosoof Martha Nussbaum stelt dat bijvoorbeeld mensenrechten, vrouwenemancipatie of dierenrechten met elke religie verenigbaar zijn. Het blijft een kwestie van interpreteren, van het 'updaten' van de bestaande tradities. Allerlei passages kunnen symbolisch worden opgevat of als gebonden aan culturele opvattingen uit het verleden. De wereldreligies hebben overigens allemaal grote bijdragen geleverd aan tradities van menselijkheid en mededogen. De aansporing van Jezus van Nazareth om je naaste lief te hebben was al langer bekend binnen het jodendom. In de vorm van het christendom heeft zijn boodschap een enorme invloed gehad op de westerse beschaving. Uiteindelijk heeft die invloed zelfs doorgewerkt in het seculiere humanisme. Hedendaagse christenen staan (in ieder geval officieel) vaak een sociaal beleid voor, gebaseerd op naastenliefde. Heiligen kenmerken zich volgens de katholieke kerk niet alleen door een vurig geloof. Maar vooral ook door een voorbeeldige levensstijl en grote betrokkenheid bij anderen. Om die reden werd Moeder Theresa bijvoorbeeld in 2003 zalig verklaard. Majoor Bosshardt combineerde overigens al evenzeer een diep geloofsleven met een zeer praktische inzet. Veel vormen van zorg en onderwijs waren eeuwenlang in handen van kloosterlingen. Oude termen als 'zuster' en 'broeder' doen daar nog aan denken.
De oosterse religies vallen vooral op door hun boodschap van geweldloosheid en mededogen tegenover dieren. Veel hindoes, boeddhisten, sikhs en jaïns zijn om die reden vegetariër. Het Indiase kastensysteem werd overigens al duizenden jaren geleden door spirituele leraren bekritiseerd. Kritische hindoes zijn er tegenwoordig al evenzeer tegen gekant en reeds in 1950 werd het stelsel wettelijk afgeschaft.
Ook de islam legt de nadruk op barmhartigheid jegens medemensen en andere levende wezens. De 13e eeuws Alevi-wijze Haci Bektas Veli staat bekend om zijn modern aandoende uitspraken. Zoals: 'Een volk dat geen kansen geeft aan de ontwikkeling van vrouwen, is een volk dat niet bestaat'. Van oudsher hechten moslims ook veel waarde aan het respecteren van dieren. Ze wijzen wreedheid tegen individuele dieren af. Hierdoor zijn praktijken als onnodige dierproeven of stierengevechten streng verboden voor moslims. Hoe iemand dieren behandelt telt overigens mee bij de beoordeling van zijn ziel na de dood.
Het is helemaal niet verwonderlijk als aanhangers van diverse godsdiensten zich sterk betrokken voelen bij maatschappelijke verhoudingen. Spiritualiteit heeft immers alles te maken met hoe je in het leven staat en hoe je je verhoudt tot anderen. Tal van hulporganisaties hebben ook nu nog een religieuze achtergrond.

Vrijzinnige spiritualiteit
Geloven in een spirituele dimensie aan ons leven beperkt zich niet tot de traditionele godsdiensten. Er is steeds meer sprake van een persoonlijke invulling van spiritualiteit. Wereldwijd ervaren mensen een grotere behoefte aan geestelijke vrijheid. Ze willen niet meer zomaar meegaan in een dogmatische interpretatie die hun van bovenaf wordt opgelegd. Of ze oriënteren zich op diverse spirituele stromingen tegelijk, of op esoterie en parapsychologie. Zelfs op basis van rationeel filosofisch denken proberen ze het wijdverbreide materialisme te doorbreken. Ik denk zelf dat dit een onontkoombare en heilzame ontwikkeling is. Binnen het informatietijdperk waarin we leven is het niet langer mogelijk om je volledig af te sluiten voor 'vreemde' invloeden. Bovendien is het positief wanneer je actief en kritisch met je eigen overtuigingen omgaat. Zoiets bevordert ook het samenleven met anderen en de vrijheid in het algemeen. Ook in 'occulte' kringen bestaan er overigens duistere stromingen die bijvoorbeeld griezelige ideeën rond raszuiverheid verkondigen. Vrijzinnigheid staat dus niet zomaar gelijk aan het lidmaatschap van een ondergrondse beweging. Zij komt vooral tot uiting in openheid, tolerantie en betrokkenheid. Het bevorderen van vrijzinnige spiritualiteit zal daarom het meest gebaat zijn bij genuanceerde en respectvolle dialoog.

Literatuur
- Buber, M. (1969). Ik en gij. Utrecht: Bijleveld.
- Buitelaar, M., e.a. (1999). Mystiek, het andere gezicht van de islam. Bussum.
- Fischer, L. (1982) Ghandi. New York: New American Library.
- Gibran, K. (2006). Dromer. Baarn: Ten Have.
- Leemker, J.F. (2002). Een mens te zijn op aarde in deze wereldtijd: Een bijdrage van de franciscaanse spiritualiteit aan de oplossing van de hedendaagse milieucrisis (proefschrift). - Nusbaum, M. (2006). Een waardig bestaan: Over dierenrecht. Ambo/Anthos.
- Polkerman, A. (2006). De kerk loslaten: Een weg naar spirituele ruimte. Baarn: Ten Have. - Ring, K., & Elsaesser-Valarino, E. (1999). Het licht gezien: Bijnadood-ervaringen. Deventer: Ankh-Hermes.
- Rivas, T. en Stoop, B. (redactie) (2006). Spiritualiteit, vrijheid en engagement. Athanasia Producties, via Lulu.com.
- Stufkens, H., & Derkse, M. (2003). De herberg van het hart: Franciscus en Rumi als gidsen voor onze tijd. Deventer: Ankh-Hermes.
- Thich Nath Han (1998). Iedere stap is vrede. Deventer: Ankh-Hermes.

Artikel geschreven voor Koorddanser, herfst 2007.

Contact: titusrivas@hotmail.com