Het hoofd van Ganesha: olifanten als intelligente en spirituele wezens
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 28 April, 2016)
Samenvatting
Olifanten bezien vanuit de mythologie, wetenschap en ethiek.
Het hoofd van Ganesha: olifanten als intelligente en spirituele wezens
Een van de populairste goden uit het hindoe pantheon is Ganesha, een zoon van Shiva en Parvati. Ganesha wordt standaard afgebeeld als een menselijke gestalte met een dikke buik en het hoofd van een olifant. Hij is de god van kennis, wijsheid en onderwijs. Verder neemt hij hindernissen weg en beschermt hij reizigers en zakenlieden. Hindoes roepen Ganesha onder andere aan voordat ze aan een nieuwe activiteit beginnen. Overigens komt hij ook voor in de tradities van diverse boeddhistische bewegingen.
Ganesha lijkt de laatste jaren in het Westen geliefder te worden, hoewel dit misschien eerder aan zijn opvallende uiterlijk moet worden toegeschreven dan aan zijn goddelijke kwaliteiten.
Hoofd van een olifant
De bekende olifantskop is trouwens niet het oorspronkelijke hoofd van Ganesha. In feite was de god volgens een bepaalde mythe alleen een schepping van zijn moeder Parvati, zonder dat Shiva eraan te pas kwam. Ze creëerde hem toen zijn vader geruime tijd van huis was. Toen Shiva jaren erna weer eens thuiskwam, herkende hij de jongen daarom niet. Hij wond zich erg op toen Ganesha hem niet meteen binnen liet. Uiteindelijk werd hij zo razend dat hij Ganesha het hoofd afsloeg.
Parvati was ontroostbaar door het overlijden van haar zoon. Daarom besloot Shiva zijn dienaars op een bijzondere missie te sturen. Ze moesten op zoek gaan naar een slapend wezen dat met de voorkant naar het noorden gericht lag. Het eerste wezen dat aan deze beschrijving beantwoordde moesten ze het hoofd afhouwen. De dienaars van Shiva troffen als eerste een slapende jonge olifant aan en onthoofden het dier. Zijn kop werd op het lichaam van Ganesha geplaatst. Toen dit eenmaal gelukt was, bracht Shiva de jongen weer tot leven.
Hoe 'gezellig' Ganesha er ook uitziet en hoe heilzaam zijn invloed ook moge zijn, het verhaal over de oorsprong van zijn huidige hoofd komt op het eerste gezicht nogal dieronvriendelijk over. Er werd immers een jonge olifant gedood om Ganesha een nieuw hoofd te bezorgen. Het is op zich dus niet zo'n lieflijke of geweldloze mythe, maar gelovigen stellen dat je het symbolisch moet opvatten.
Dat Ganesha als godheid van de kennis en wijsheid het hoofd van een olifant draagt, geeft aan dat de olifant wordt gezien als toonbeeld van die kwaliteiten. Het zou dus getuigen van een diep respect voor de intelligentie van olifanten.
Modern onderzoek
De oude Indiërs hadden volop de gelegenheid om zelf waar te nemen hoe slim wilde en getemde olifanten kunnen zijn. Dit is inmiddels ook bevestigd door wetenschappelijk onderzoek. Binnen het dierenrijk worden ze erkend als een van de meest intelligente diersoorten op aarde. Ze zijn mentaal vergelijkbaar met primaten (waaronder de mens) en walvisachtigen en hebben tevens een groot brein met hen gemeen. Net als mensen moeten olifanten het grootste deel van hun kennis aanleren in plaats van te kunnen terugvallen op aangeboren instincten.
Vrouwtjesolifanten en hun jongen leven in hechte sociale groepen met een sterke onderlinge band. Als deze gemeenschappen getroffen worden door het overlijden van een groepslid kan dit het hele sociale leven verstoren. Olifanten zijn bijzonder gevoelige wezens met een rijk innerlijk leven.
Bovendien zijn ze in staat complexe vraagstukken op te lossen en beschikken ze over een uitstekend geheugen dat zelfs het menselijke geheugen lijkt te kunnen overtreffen. In de natuur gebruiken ze dit vermogen bijvoorbeeld om zich ingewikkelde routes in te prenten, en binnen hun relaties met andere dieren.
Olifanten maken gebruik van werktuigen, waarbij hun slurf dienst doet als een soort arm met een hand eraan. Er zijn bijvoorbeeld observaties van olifanten die een put graven om water te drinken en die dan toedekken met stukken bast die ze eerst tot een soort bal hebben gekauwd. Daar vullen ze het gegraven gat mee, waarna ze het met zand bedekken zodat het water niet verdampt.
Verder gebruiken ze vaak takken om vliegen weg te slaan of om zichzelf te krabben.
Zo mogelijk nog spectaculairder zijn observaties waarbij olifanten grote stenen laten vallen op elektriciteitsdraden bij een omheining om de stroom uit te schakelen en zo te kunnen ontsnappen.
Etholoog Frans de Waal meldt dat olifanten slurfenvol zand naar luidruchtige vogels kunnen gooien. Maar hij bericht ook over onderzoek uit de nationale dierentuin van Washington. Daaruit blijkt dat Kandula, een jonge olifantenstier, intelligent omging met voorwerpen om problemen op te lossen. Onderzoekers hingen een tak met vruchten zo hoog op dat Kandula er niet bij kon. Hij kreeg vervolgens de keuze uit een aantal objecten, waaronder een vierkante kist. Kandula schopte de kist tot vlak onder de vruchten zodat hij er met zijn voorpoten op kon gaan staan en op die manier bij het fruit kon komen. Toen de onderzoekers de kist vervolgens in een ander verblijf zetten waar Kandula toegang toe had, ging hij de kist daar halen. Bij een volgende gelegenheid had hij alleen planken tot zijn beschikking, maar hij stapelde deze op elkaar om zo toch nog zijn doel te bereiken.
Uit ander onderzoek aan de Emory University in Atlanta blijkt dat olifanten kunnen leren dat ze bij een bepaalde proefstelling tegelijkertijd aan een touw moeten trekken om voedsel te krijgen. Ze werkten niet alleen met elkaar samen, maar wachtten ook met touwtrekken als hun partner pas later aan kwam zetten. Ze begrepen dat het geen enkele zin had in hun eentje aan het trouw te trekken.
Zelfbewustzijn en compassie
Een team van Joshua Plotnik toonde enkele jaren geleden aan dat olifanten bij de dieren horen die zichzelf kunnen herkennen in een spiegel. Dit is voorbehouden aan een beperkt aan aantal diersoorten, waar verder bijvoorbeeld mensapen, dolfijnen en eksters bij horen. Om het vermogen bij olifanten aan te tonen werd een olifant, zonder dat hij dit merkte, gemarkeerd met een stip op zijn voorhoofd. Vervolgens werd hij voor een spiegel geplaatst. Het dier realiseerde zich dat hij zichzelf zag. Dit bleek daaruit dat hij doelgericht de stip op zijn voorhoofd aanraakte op basis van wat hij in het spiegelbeeld zag. Een basale vorm van zelfbesef zal waarschijnlijk wijdverbreid zijn onder dieren, maar om jezelf te kunnen herkennen in een spiegel, moet je een hoogontwikkeld zelfbewustzijn hebben.
Olifanten beschikken niet alleen over een complex beeld van zichzelf, maar ook over vermogens als empathie en mededogen. Ze helpen bloedverwanten zoals de kalveren van andere olifanten, maar ook soortgenoten uit andere families en zelfs dieren die geen soortgenoot zijn zoals neushoorns of mensen. Bijvoorbeeld door dieren uit de modder of een kuil te helpen of te begeleiden als ze achterop zijn geraakt, maar ook door verdovingspijltjes uit de huid van een ander te halen. Onderzoekers observeerden hoe een groep olifanten zijn tempo vertraagde ten behoeve van een groepslid dat als kalf een gebroken poot had opgelopen en daar nooit helemaal van hersteld was. Aziatische olifanten kunnen waarschijnlijk merken of een soortgenoot overstuur is en proberen hen dan te troosten.
Geestelijk leven
Olifanten vormen samen met de mens – en de uitgestorven Neanderthalers – de enige dieren waarvan vrij algemeen wordt aangenomen dat ze zich bewust zijn van de dood. Als familieleden overlijden, proberen de andere olifanten ze vaak op te tillen en uiteindelijk te begraven op de plek waar ze gestorven zijn. Daarna kunnen de nabestaanden er nog uren bij rondhangen.
Bovendien vertonen ze een grote belangstelling voor het gebeente van andere olifanten, ook als ze daar geen directe familie van zijn. Ze onderzoeken de botten voorzichtig met hun slurf en voeten. Ze houden zich vaak stil in de aanwezigheid van beenderen, maar soms laten ze een opvallend geluid horen dat lijkt op huilen of schreeuwen.
Zoals je van dieren die intensief met de mens zijn opgetrokken zou verwachten, bestaan er ook paranormale ervaringen met olifanten, waaronder plaatsgebonden spookverschijnselen. In een bosrijk gebied in Wisconsin wordt bijvoorbeeld nog regelmatig het getrompetter van olifanten gehoord die vroeger onderdeel uitmaakten van een circus uit die regio.
Toen Lawrence Anthony, een natuurbeschermer die zich voor getraumatiseerde olifanten had ingezet, overleed, kreeg hij de laatste eer van zijn beschermelingen. Het ging om twee kuddes die een lange tocht maakten om naar het huis van Anthony te komen en daar enkele dagen te blijven.
De dieren hadden ernstige gedragsproblemen vertoond waardoor men had overwogen ze af te schieten, maar Anthony had hen geholpen met het verwerken van hun trauma's en daarmee hun leven gered. Hij droeg daarom de bijnaam “The Elephant Whisperer”.
Het wonderlijke aan dit verhaal is dat de olifanten niet op een normale manier achter het overlijden van Anthony gekomen zouden zijn. Het lijkt er dus sterk op dat ze langs paranormale, telepathische weg op de hoogte waren gebracht.
Uitbuiting van olifanten
Mensen zijn berucht om hun uitbuiting van leden van andere diersoorten. Helaas zijn ook olifanten vaak het slachtoffer geworden van menselijke exploitatie. In de oudheid ging het daarbij onder andere om het inzetten van olifanten als een soort tanks in oorlogen. Maar ook om het afslachten van olifanten in Romeinse arena's. Tegenwoordig worden olifanten nog steeds gebruikt als werkdieren in diverse Aziatische landen en in circussen. Dit laatste is in Nederland overigens onlangs verboden.
Olifanten die worden ingezet als werkdieren krijgen van oudsher doorgaans te maken met ernstige vormen van mishandeling. Ze worden vaak vastgeketend en in een kleine kooi gezet en vervolgens met stokken en haken gedwongen om zich te onderwerpen aan hun menselijke meester. Dit veroorzaakt hevige pijn en angst en resulteert uiteindelijk in een getraumatiseerde en geestelijk gebroken olifant.
Wat dierentuinen betreft, beseft men steeds meer dat olifanten niet kunnen gedijen in een willekeurige groep, omdat ze sterke persoonlijke banden opbouwen met concrete individuen. Het scheiden van dieren, bijvoorbeeld voor een fokprogramma, kan een olifant daarom ernstig beschadigen. Daar komt bij dat de beperkte ruimte in een dierentuin meestal niet volstaat voor een volwaardig leven. Olifanten zijn gewoon niet geschikt voor een dierentuin.
Zo mogelijk nog erger is het verschijnsel van het jagen op olifanten om het ivoor van hun slagtanden. Ze worden nog steeds in groten getale gedood, ondanks duidelijke verboden op dit gebied. Enkele jaren geleden was zelfs de toenmalige Spaanse koning Juan Carlos betrokken bij zo'n laffe jachtpartij.
Olifanten die getuige zijn geweest van het doden van familieleden of zelfs het uitroeien van hele groepen, lopen grote trauma's op. Daarnaast hebben vooral jonge dieren te maken met een ontwikkelingsachterstand, doordat ze veel van hun vaardigheden normaliter in een groep aanleren.
De beschadigde dieren blijken te lijden aan een keur van posttraumatische symptomen. Zoals angsten, depressies, apathie, stemmingswisselingen, nachtmerries, stereotype tics en uitbarstingen van agressief gedrag. Het is stuitend dat sommige natuurbeschermingsorganisaties het doden van olifanten ten behoeve van wildbeheer acceptabel kunnen vinden. Het is enorm belangrijk dat de ivoorhandel keihard bestreden wordt.
Er zijn overigens ook projecten zoals van genoemde Lawrence Anthony waarbij olifanten een soort psychotherapie aangeboden krijgen om te herstellen van hun trauma's en mentaal en sociaal te revalideren.
Literatuur
– Bradshaw, G.A. (2009). Elephants on the Edge: What Animals Teach Us about Humanity. Yale University Press.
– Plotnik, J.M. e.a. (2006). Self-recognition in an Asian elephant. Proceedings of the National Academy of Sciences, 7 november 2006.
– Plotnik, J.M. e.a. (2011). Elephants know when they need a helping trunk in a cooperative task. Proceedings of the National Academy of Sciences, 7 maart 2011.
– Rivas, T. (2008). Mededogen en betrokkenheid bij dieren. Lezing tijdens de Algemene Ledenvergadering van de Nederlandse Vereniging voor Veganisme te Utrecht.
– Waal, F. de (2011). Dikhuidige intelligentie. Psychologie Magazine, oktobernummer.
Dit artikel werd gepubliceerd in Paraview, jaargang 18, nummer 4, november 2015, blz. 12-15.
Contact: titusrivas@hotmail.com