Hoe persoonlijk een relatie met (een) God kan zijn
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 20 November, 2010)
Samenvatting
Een overzichtje van Titus Rivas van personalistische mystieke stromingen die streven naar een persoonlijke, mystieke band met een godheid.
Hoe persoonlijk een relatie met (een) God kan zijn:
Een 'verkenningsrondje' langs de wereldgodsdiensten
door Titus Rivas
Is God persoonlijk? Een kracht? Oerbron? Onpersoonlijk? Of allebei? Of zijn dat begrijpelijke vragen van het onzekere ego?
In hedendaagse vrijzinnig spirituele kringen lijkt sprake van een aanmerkelijke consensus over centrale kwesties. Zo zou ons innerlijk wezen het persoonlijke 'ego' transcenderen en in feite één zijn met een spirituele bron. Die bron is overigens geen persoonlijke godheid maar een alles doordringende oerkracht of hoger principe dat niet adequaat gevat kan worden in menselijke concepten. In het Tibetaans boeddhisme heeft men het bijvoorbeeld over een transpersoonlijke boeddha-natuur. Bij de Indiase Advaita Vedanta spreken ze van het Atman, het meest verheven en minst persoonlijke deel van de ziel. Dit deel zou gelijkstaan aan het Brahman, een onpersoonlijk principe dat de hele realiteit zou omvatten.
Er is een tijd geweest dat ik dit soort opvattingen over het zelf en het hogere deelde en er zoveel mogelijk over las, met name in theosofische publicaties. Enkele jaren later veranderde dit echter toen ik me realiseerde dat dergelijke ideeën botsten met een sterke eigen intuïtie. Ik voelde intuïtief aan dat ik als persoonlijk geestelijk wezen onsterfelijk ben en reeds talloze malen een lichaam heb bezield. En dan gaat het niet slechts om een 'overzelf' maar echt om mijzelf in de alledaagse innerlijke zin. Die intuïtie bleek overeen te komen met leringen van diverse minder populaire spirituele stromingen. Bovendien bleken er filosofische boeken geschreven te zijn om haar rationeel te onderbouwen.
Domheid
Inmiddels ben ik erachter dat zo'n visie op ik en werkelijkheid door velen als naïef en achterhaald wordt beschouwd. Soms vermoeden andersdenkenden er zelfs een worsteling van mijn 'ego' achter. Dat zou koste wat kost de illusie willen vasthouden dat het meer is dan een lastige, destructieve fictie. Maar meestal krijg ik het gevoel dat men vindt dat ik in de loop van mijn ontwikkeling bepaalde cruciale inzichten ben misgelopen of kwijtgeraakt. Door domheid of arrogantie of een combinatie van beide. Gelukkig leven we in een vrij land en ben ik nooit geneigd geweest me veel aan te trekken van wat 'men' vanzelfsprekend acht.
Mijn focus kwam op den duur als vanzelf meer te liggen bij de ontwikkeling en het welzijn van individuele wezens dan bij een relatie tot een oerbron. Toch bleef ik wel benieuwd naar de manier waarop spirituele stromingen die een personalistisch wereldbeeld aanhangen zo'n relatie invullen. Onlangs heb ik daar het een en ander over proberen uit te zoeken. Mijn oogst is overigens verre van compleet. Van bepaalde stromingen, zoals de joodse kabbala, ben ik er bijvoorbeeld niet achtergekomen of ze een personalistische variant kennen. En van enkele Indiase denkers, zoals Tukarama, weet ik niet of ze overwegend personalistisch of impersonalistisch georiënteerd waren. Van de Baha'i had ik verwacht dat ze geestverwanten waren van de soefi's, maar ze lijken meer nadruk te leggen op het gezamenlijk beleven van spiritualiteit dan op een mystiek ideaal.
Mystiek
Eerst enkele definities. Onder personalisme versta ik hier de overtuiging dat ons 'zelf' persoonlijk is. Dat wil zeggen dat onze essentie direct onze persoonlijkheid van alledag draagt. Met andere woorden, degene die in het dagelijks leven voelt, ziet, hoort, denkt, liefheeft, et cetera, is dezelfde die de dood overleeft en vele malen reïncarneert. Er is dus geen aparte essentie in ons die het persoonlijke zelf zou overstijgen, maar we zijn zelf de transcendente, substantiële factor in ons bestaan. We vallen niet samen met ons lichaam en ook niet met onze veranderlijke persoonlijkheid maar we hebben een lijf en een dynamische persoonlijkheid. Op die manier kunnen we de dood en de evolutie in onze persoonlijkheid overleven en daarbij toch essentieel onszelf blijven. We blijven niet hetzelfde (ook niet tijdens ons aardse leven), maar wel dezelfde geestelijke persoon. Persoonlijk wil in dit verband dus zeker niet zeggen dat je voor altijd constante lichamelijke kenmerken hebt of een statische persoonlijkheid.
Zo opgevat heeft personalisme betrekking op het zelf of de ziel, maar er is ook nog een andere betekenis. Namelijk personalisme als filosofische of theologische theorie over het wezen van de oerbron of godheid. God zou daarbij een persoonlijk geestelijk wezen zonder fysiek lichaam zijn. Dit impliceert onder meer dat God niet samenvalt met de individuele menselijke ziel. Elke ziel is namelijk persoonlijk en God ook, zodat er echt meerdere substantiële persoonlijke zielen bestaan en niet slechts één goddelijke essentie.
Onder mystiek versta ik hier het streven om zichzelf te verbinden of verenigen met een goddelijk wezen of oerbon. Personalistische mystiek betekent hier dus het streven om zichzelf te verbinden met een persoonlijke god. De vereniging gaat daarbij nooit zo ver dat de eigen identiteit volledig oplost in het goddelijke, zoals we dat bijvoorbeeld zien bij de Advaita-mystiek. Mystiek in de personalistische zin staat uiteraard tegenover alle vormen van mystiek die personalisme afwijzen en dus ook geen relatie met een godheid nastreven..
Devotie
De eerste wereldgodsdienst die mij te binnen schiet als ik denk aan een persoonlijke god is natuurlijk het christendom. De meeste christelijke kerken gaan zelfs uit van een heilige drie-eenheid van drie goddelijke personen: God de Vader, Jezus Christus de Zoon en de Heilige Geest. Aangezien Jezus de meest menselijke 'persoon' binnen de triniteit is, ligt het voor de hand dat de personalistische christelijke mystiek zich op hem concentreert. Ik heb op een theologische website gelezen dat in feite alleen al het ritueel van de communie (het avondmaal) een mystiek gebeuren is. Hierbij zou men als gelovige namelijk deelnemen aan het lichaam en bloed van Christus en zo in zekere zin al een met hem worden. Een stap verder gaat de volledige toewijding aan Jezus van katholieke kloosterzusters. Zij beschouwen hem in hun devotie als hun hemelse bruidegom, en ervaren hun kloosterwijding als een geestelijke bruiloft. (Aanhangers van Freud hebben dit willen herleiden tot een gefrustreerde seksualiteit, alsof ze nog nooit van authentieke mystieke motieven hadden gehoord.)
Ook in het evangelisch christendom gaat men een ervaarbare persoonlijke relatie met Christus aan. Evangelische christenen willen 'Jezus in hun hart dragen'. Sommige christelijke mystici streven een nog verder gaande mystieke eenheid na door middel van gebed, ascese, contemplatie en meditatie over Jezus als de verlosser. Dit kan leiden tot hevige piekervaringen van mystieke extase. Met name katholieke mystici kunnen zich intens identificeren met het lijden en de dood van hun heiland. De identificatie kan zo ver gaan dat men lijfelijk de wondtekenen van Christus (stigmata) gaat vertonen. Ook mentaal ondergaan zij uiteraard een diepe transformatie. Daarbij wordt de oude persoonlijkheid zoveel mogelijk gelouterd of 'geheiligd'.
De theologische definitie van God de Vader kan in het christendom overigens lijken op definities uit niet-personalistische tradities. God zou alle menselijke categorieën overstijgen omdat hij het menselijk verstand volledig te boven zou gaan. Toch blijft ook de christelijke verhouding tot God de Vader in die zin personalistisch dat zelfs deze mysterieuze manifestatie van de drie-eenheid als een persoon wordt opgevat.
De invloedssfeer van christelijke mystici reikt zeker tegenwoordig verder dan alleen de eigen traditie. Wie heeft bijvoorbeeld nog nooit van Teresa van Avila, Jan van Ruusbroec, Juan de la Cruz of Hildegard von Bingen gehoord?
Mystiek uit oost en west
Overigens zijn met name bijbelvaste christenen meestal niet erg blij met de mystieke stromingen binnen hun religie. Wat dit betreft lijken zij op sommige fundamentalistische moslims in hun houding tegenover de islamitische mystiek oftewel het 'soefisme'. In het algemeen stelt de mystiek de relatie met God centraal, en daarbij lijkt de heilige schrift op de tweede plaats te komen.
Soefi's hechten inderdaad niet aan een letterlijke interpretatie van de Koran. Ze willen een innige, persoonlijke relatie met Allah aangaan. Soefi's kunnen rituelen uitvoeren om dat doel te bevorderen. Die gaan gepaard met poëzie en muziek, zoals de Pakistaanse qawwali, en zelfs dans, bijvoorbeeld in het geval van de dansende derwisjen uit Turkije. In het westen bestaat inmiddels relatief veel aandacht voor de soefi-wijzen Ibn Arabi en Mevlana Rumi, maar uiteraard zijn er binnen de islamitische wereld nog veel meer mystici bekend. De Algerijnse raï-zanger Cheb Khaled bezong samen met Faudel en Rachid Taha enkele jaren geleden bijvoorbeeld de Perzische soefi Abdul-Qadar Gilani ('Abdel Kader').
De Indiase wijze Inayat Khan trachtte begin 20e eeuw het soefisme universeler te maken door toenadering te zoeken tot alle wereldgodsdiensten. Waarschijnlijk denken westerlingen snel aan deze nobele richting wanneer ze het woord soefisme horen, maar historisch gezien wortelt deze mystieke traditie toch echt in de islam.
Het doel van een persoonlijke relatie met de godheid zien we ook terug in de mystiek van het joodse chassidisme, gefundeerd in het gedachtengoed van Israel ben Eliëzer alias de Ba'al Shem Tov (meester van de goede naam). Net als in het soefisme spelen gebed, maar ook dans en zang een belangrijke rol in deze joodse traditie. De diepzinnige symbolische verhalen van de chassidiem zijn op een intrigerende wijze vastgelegd in boeken van de joodse filosoof en auteur Martin Buber.
Rijke tradities
In het monotheïstische sikhisme staat eveneens de persoonlijke band met God centraal. Men kent daarom bijvoorbeeld geen kaste van priesters als middelaars tussen hemel en aarde. Het is dus een misvatting dat sikhs bovenal barbaarse woestelingen zijn.
Wat Indiase stromingen betreft vormt de Beweging voor Krishna-bewustzijn van Prabhupada echter een bekender voorbeeld van een personalistische traditie. Zij streeft naar een intieme geestelijke relatie met een avatar (goddelijke incarnatie) van Vishnu die als Krishna bekend staat. Vishnu zou daarbij van de hindoe drie-eenheid van Vishnu, Shiva en Brahma, de belangrijkste godheid zijn. Natuurlijk wijkt het algemene wereldbeeld en de leefwijze van de “Hare Krishna”-beweging in belangrijke opzichten af van de algemene christelijke theorie en praktijk. Maar wat mystieke opvattingen aangaat zijn er opvallende overeenkomsten met bijvoorbeeld het evangelische christendom. Ook maken volgelingen net als bijvoorbeeld soefi's gebruik van het 'chanten' van heilige namen van God (in hun geval Krishna), om contact met hem te maken. Voor niet-gelovigen mag dit nogal ridicuul aandoen, maar het heeft een serieuze spirituele functie.
Het personalisme mag overwegend geminacht worden door andersdenkenden. Maar zelfs op het gebied van mystieke aspiraties blijken er rijke personalistische tradities te bestaan.
Dit artikel werd in 2010 gepubliceerd in een tijdschrift en in 2013 op txtxs.nl gezet.
Contact: titusrivas@hotmail.com