De gematigde, tolerante islam bestaat

Geplaatst door

Titus Rivas (publicatiedatum: 7 November, 2011)

Samenvatting

De beeldvorming rond de islam is veel te eenzijdig. Veel moslims staan een gematigde leefwijze voor en bovendien zijn er liberale stromingen binnen de islam.

Tekst

De gematigde, tolerante islam bestaat
Discussies gaan vooral over de orthodoxe stromingen

Invloedrijke politici zoals Pim Fortuyn, Ayaan Hirsi Ali en Geert Wilders hebben bij velen een soort Pavlov-effect veroorzaakt. Zeg tegenwoordig 'islam' en men denkt al gauw aan begrippen als 'gevaar', 'oorlog' en 'terrorisme'. Je zou bijna vergeten dat deze beeldvorming veel te eenzijdig is.

door Titus Rivas.

In de jaren '90 raakte ik close bevriend met een medestudent psychologie die lid van de pinksterkerk was. Ik beleefde hem als warm, intelligent en gastvrij en hij leek ook geen moeite te hebben met mijn 'ongelovigheid'. Pas toen onze vriendschap op de klippen liep, werd duidelijk wat mijn heidendom feitelijk voor hem had betekend. Hij had erop gerekend dat mijn 'occulte' interesses en vrijzinnige levensbeschouwing spoedig tot het verleden zouden behoren. God had hem persoonlijk opgedragen mij over de streep te trekken, maar dat bleek niet haalbaar. Na enkele jaren begon ik zelfs, als een soort kwajongen, oneerbiedige grappen te maken over de duivel, omdat ik dacht dat onze vriendschap daar zeker tegen bestand zou zijn. Ook bleef ik hem telkens weer filosofisch uitdagen over allerlei geloofspunten. De vriendschap was heel open en gelijkwaardig begonnen maar ze doofde na zo'n twaalf jaar helemaal uit. Later vernam ik van derden dat hij al die tijd was blijven hopen op een wonderbaarlijke bekering. Zodra duidelijk werd dat ik daar toch echt niet toe geneigd was, vond hij het zinloos nog langer bevriend met me te blijven. Ik maakte zijn leven alleen maar 'moeilijker', in zijn optiek.
De pinksterbeweging is op het eerste gezicht een menslievende groepering, maar aanhangers kunnen keihard uit de hoek komen. Bij de gemeente waar mijn vriend lid van was, werd kort na onze breuk bijvoorbeeld een diepgelovige straatmuzikant geschorst omdat hij samenwoonde met een heidens 'new age-meisje'. De man was het toonbeeld van christelijke naastenliefde en engagement, en gebruikte zijn muziek bewust voor evangelisatie. De pinkstergemeente toonde echter geen enkele genade: de geopenbaarde regels waren nu eenmaal belangrijker dan het persoonlijke welzijn van haar leden.

Fundamentalisme
Dit is een artikel over de islam, maar ik begin mijn verhaal met opzet over 'fundamentalistisch' christendom. In elke godsdienst komen stromingen voor die hun heilige boeken letterlijk opvatten en regels boven mensen (en dieren) stellen. Dit geldt bijvoorbeeld voor het jodendom, hindoeïsme en boeddhisme en natuurlijk ook voor de islam. Soms benadelen die stromingen alleen hun eigen aanhangers, en dan staat hoogstens ter discussie of de betrokkenen bewust voor hun geloof gekozen hebben. Maar in bepaalde gevallen treffen ze ook anderen die geen keuze gehad hebben. Zoals bij het onverdoofd ritueel slachten van dieren, vrouwenbesnijdenis of het isoleren van meisjes die een incarnatie van een hindoegodin zouden zijn. Op zulke momenten is het in mijn visie zeer terecht dat fundamentalisten gehouden worden aan humane normen, ook als die botsen met hun eigen doctrines. Godsdienstvrijheid is belangrijk, maar volgens mij niet belangrijker dan nog essentiëlere mensenrechten of rechten van dieren. Fundamentalisme in de zin van een letterlijke interpretatie van heilige boeken moet daarom in mijn visie niet volledig verboden, maar wel ingeperkt worden. De vraag die ik hier nu verder wil onderzoeken is of de islam per definitie een fundamentalistische religie is.

Leer en praktijk
Ik heb diverse TV-documentaires gezien waarin men moslims in Turkije of het Midden-Oosten vraagt of er een moderne islam bestaat. Hun reactie had vaak de volgende strekking: 'Hoezo een moderne islam? Er bestaat alleen maar de islam. De islam is altijd de islam. Maar de islam is zeker goed verenigbaar met de moderne samenleving, als u dat bedoelt.'
Deze houding lijkt vergelijkbaar met die van veel traditionele katholieken. Ze belijden met de mond nog steeds de waarheid van de roomse leer maar gaan in de praktijk wel vrijzinnig met geboden en verboden om. Denk alleen al aan voorbehoedsmiddelen of seks voor het huwelijk. In beide gevallen zien we een traditionele opvatting van een in wezen onfeilbare godsdienst, gecombineerd met een liberale interpretatie van haar zedenleer. Dit schijnt nog steeds een typisch kenmerk te zijn van zuidelijke katholieke landen en het zou me niets verbazen als iets dergelijks ook geldt voor veel moslimlanden. Zo kun je bijvoorbeeld constateren dat het drinken van alcohol voor moslims eigenlijk verboden is, maar in de praktijk toch vaak gedoogd wordt. Een orthodoxe geloofsbeleving kan pas een probleem worden als het niet bij een letterlijke interpretatie van heilige schriften blijft. Als die interpretatie dus ook consequent in de praktijk wordt gebracht en aan anderen wordt opgelegd. Halal slachten pakt bijvoorbeeld vaak nog inhumaner uit dan 'gewone' slachtmethoden en de inperking van de bewegingsvrijheid van vrouwen verdient ook al geen schoonheidsprijs. Het zou dus kwalijk zijn als men dergelijke wantoestanden wil opleggen aan derden. Maar zo'n negatieve ontwikkeling wordt vooral bepleit door islamisten ofwel politieke salafisten. Aanhangers van conservatieve politieke stromingen dus die een islamitische staat willen stichten. De gemiddelde moslim lijkt net zo weinig behoefte te hebben aan meer islamisering als een gemiddelde katholiek aan meer invloed van de kerk. Ik wil in dit verband graag mijn goede vriend Hicham Karroue citeren: “Ik denk dat de kracht van de islam vanaf het begin in zijn tolerantie heeft gelegen, in zijn open en vooruitstrevende houding. Die horen intrinsiek bij de islam en zijn geen moderne uitvinding. De islam kan zich alleen ontwikkelen als het die drie aspecten in zich draagt: tolerant, open en vooruitstrevend. Het ligt puur aan de praktijk van het conservatisme dat de islam een slechte naam heeft gekregen.” (in: Rivas & Stoop, 2007).
Overigens heb je zowel vreedzame conservatieve islamisten als jihadisten die de inzet van geweld geoorloofd achten. Zelfs in dat opzicht bieden de analyses van Geert Wilders niet meer dan een karikatuur. Natuurlijk is het wel nuttig om bepaalde orthodoxe groeperingen in de gaten te houden. Bijvoorbeeld om te voorkomen dat vrouwen of meisjes tegen hun wil een hoofddoek dragen. Ook gematigde moslims met een mogelijke dubbele agenda dienen kritisch gevolgd te worden. Maar dat geldt evenzeer voor andere groeperingen, zoals de PVV. Daarbij mogen we niet vergeten dat conservatieve islamistische stromingen in de kaart gespeeld kunnen worden door ongenuanceerde westerse aanvallen op de islam. Bovendien is het van belang om te beseffen dat sommige misstanden, zoals vrouwenbesnijdenis en eerwraak, volgens veel orthodoxe moslimgeleerden in strijd zijn met de sharia (islamitische wetgeving). Dr. Muhammad Tahir-ul-Qadri uit Pakistan heeft onlangs 'zelfs' een fatwa uitgesproken tegen het terrorisme. En hij was niet eens de eerste die dat deed.

Liberale stromingen
Veel hedendaagse moslims geven hun geloof in het leven van alledag op een vrijzinnige manier gestalte. Vertegenwoordigen zij de enige gematigde groepering binnen de islam? Nee, er zijn ook nog stromingen die een letterlijke interpretatie van de Koran en de Hadith (de handelingen van de profeet Mohammed) principieel afwijzen. Ze staan dus in bepaalde opzichten een andere, liberalere leer voor. Fundamentalisten kunnen hen als echte kafirs (of conform het Arabische meervoud van kafir: 'kuffar', ongelovigen) zien, of hen ten minste als 'verdacht' beschouwen. Dat geldt bijvoorbeeld ten aanzien van soefi's oftewel derwisjen, aanhangers van een mystieke traditie binnen de islam. Soefi's zijn niet geïnteresseerd in een literalistische interpretatie van de heilige boeken, maar in een spirituele band met Allah. Hazrat Inayat Khan ontwikkelde zelfs een universele vorm van soefisme volgens welke alle religies uit dezelfde goddelijke bron voortkomen.
Het ibadisme vormt de voornaamste religieuze stroming in Oman en werd opgericht door Abdallah bin Ibadh. Hij ontwikkelde reeds in 683 een eigen gematigde islamitische doctrine. Volgens de ibadieten mag het geloof niet misbruikt worden als aanleiding voor oorlog en bloedvergieten. Ze stellen dat de islam zijn kracht en actualiteit kan bewaren door zich aan te passen aan de wisselende culturele, historische en wetenschappelijke omstandigheden.
Twee andere bewegingen gaan zo mogelijk verder. We hebben het over de alevieten en aanhangers van de Ahmadiyya-beweging. De term aleviet verwijst naar Ali, de neef van Mohamed die een belangrijke rol speelt in de sjiitische tak van de islam. Daarmee kun je het alevitisme als een liberale sjiitische stroming opvatten. Alevieten komen relatief veel voor in Nederland, 20 tot 30% van de Turkse Nederlanders hangt deze levensbeschouwing aan. Binnen het alevitisme komen overigens ook weer duidelijk verschillende groeperingen voor. Ze worden echter allemaal gekenmerkt door een vorm van humanisme: een wereldbeschouwing waarin de mens centraal staat. Zo zijn er inmiddels zelfs atheïstische alevieten die niet in een god geloven maar wel vasthouden aan hun humanistische traditie.
De Ahmadiyya-beweging is georganiseerd vanuit Lahore (Pakistan). Ze werd eind negentiende eeuw gesticht door de Indiase moslimgeleerde Hazrat Mirza Ghulam Ahmad en kent wereldwijd aanhangers. Nederlandse volgelingen zijn over het algemeen afkomstig uit Pakistan of Suriname. De Ahmadiyya-beweging presenteert de islam als “liberale, rationele, tolerante, niet-ritualistische en levende godsdienst.” Daarbij baseert men zich op een persoonlijke openbaring van de stichter Ahmad waarin een “geest van sympathie en liefde voor de gehele mensheid” kernbegrippen vormen. Dit betekent bijvoorbeeld dat men een voorstander is van godsdienstvrijheid en waarde hecht aan wetenschappelijke vooruitgang.
Men zou bijna duizelig worden van al die nuances. Maar de werkelijkheid zit doorgaans een stuk genuanceerder in elkaar dan bepaalde media ons wijs proberen te maken. Het is raadzaam om daar bij voorbaat vanuit te gaan.

Referenties
- Bentounès, K. (2006). Soefisme: hart van de islam. Altamira-Becht.
- Rivas, T, & Stoop, B. (red.) (2007). Spiritualiteit, vrijheid en engagement. Nijmegen: Athanasia Producties (via Lulu.com).
- Witteveen, H.J. (2007). Universeel soefisme. Uitgeverij Panta Rhei.
- Yerden, I. (2010). Mijn Mekka is de mens: alevieten in de Nederlandse samenleving. Uitgeverij Van Gennep.
- Zuinderdorp, R. (2009). De Alevieten en het ongelijk van Wilders. Humanistisch Verbond.

Websites
- http://www.moslim.org/ (website van de Stichting Ahmadiyya Isha'at-i-islam.)
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Ibadisme
- Hak Der (Federatie van Alevitische Verenigingen in Nederland)
- Spirituele stem van de Koran
- De islam en dierethiek
- Moetazilisme

Commentaar van Roman Gruijters (januari 2015):
"Ik wil er op wijzen dat de tolerante en mystieke denkbeelden van een aantal van deze bewegingen, zoals het Sufisme en Alawisme, juist veel traditioneler en authentieker zijn dan bijvoorbeeld het gewelddadige intolerante ideologische gedachtegoed van bewegingen zoals Al-Quada en ISIS, denkbeelden die je juist niet terugvindt bij de meeste traditionele stromingen. Daarnaast is bijv. het Sufisme met haar nadruk op de mystieke eenwording met het Godddelijke zeer traditioneel, authentiek en vergelijkbaar, ook m.b.t. het gebruik van mystieke termen en beelden, met mystieke stromingen binnen de andere Abrahamitische tradities. Laat ik het zo zeggen, tolerante, traditionele en gematigde of mystieke religieuze stromingen staan binnen de Islam juist onder druk door moderne totalitaire, intolerante en exclusivistische religieuze stromingen, die de zogenaamde enige juiste versie of uitleg van het geloof brengen."

Zie ook:

- Nasr Hamed Abu Zaid

- Rethinking Islam

- Hirsi Ali keert terug tot islam

- Salim Mansur. Time to crush terror

- Raheel Raza

Dit artikel werd in 2011 gepubliceerd in een tijdschrift en later op txtxs.nl gezet

Reacties: titusrivas@hotmail.com

Toevoeging uit augustus 2017 - Pseudo-gematigdheid
De gematigde moslims worden niet alleen belaagd door islamofoben en intolerante geloofsgenoten, maar ook benadeeld door moslims die menen of veinzen dat zijzelf gematigd zijn, terwijl dat niet het geval is. Men moet dan bijvoorbeeld denken aan moslims die vinden dat ze hun minachting tegenover "onreine" honden en hun baasjes publiekelijk tentoon mogen spreiden, of aan een afwijzing van muziek (met uitzondering van koranrecitaties e.d.), maar ook aan al dan niet "linkse" moslims die bedekt of openlijk pleiten voor de gewelddadige vernietiging van Israël en daarbij de schending van mensenrechten van Palestijnen op één lijn stellen met de Holocaust. Ook moslims die vinden dat zelfs neutrale, wetenschappelijke uitspraken van niet-gelovigen over de profeet al beledigend zijn, komen niet in aanmerking voor de titel "gematigd". Zulke opvattingen hebben helemaal niets met een gematigde vorm van islam te maken!
Dit geldt bijvoorbeeld ook voor de absurde stellingname in een video, waarin Tariq Ramadan bepleit dat moslimgeleerden die vinden dat een "milde" vorm van vrouwensbesnijdenis heilzaam is getolereerd dienen te worden door geloofsgenoten. Alsof alleen medemoslims mogen bepalen of een bepaalde praktijk mensonwaardig is of niet!
Ik ben een voorstander van de vrijheid om gematigde varianten van een geloof aan te hangen, maar tegen een infiltratie door cryptofundamentalisten die meteen van islamofobie spreken zodra je reële misstanden onder moslims aan de kaak stelt.

Nog een toevoeging, van 29 juni 2018
Ik ben vandaag geblokkeerd op twitter door een Nederlandse moslima die vond dat ik bezig was met "framing" (opgevat als: een overtrokken negatieve beeldvorming) van de islam, doordat ik er bij een discussie op wees dat er een traditie binnen de islam bestond die honden als onrein beschouwde. Ze vond dat ik dat niet aan de orde moest stellen, omdat ik daarmee onnodig de aandacht vestigde op mogelijke negatieve kanten van de overtuigingen van moslims. Op die manier was ik in feite - mogelijk vooral onbewust - bezig met "islam bashing". Ze ging niet in op argumenten van mijn kant en maakte een karikatuur van de inhoud van dit artikel (ze was dus feitelijk juist bezig met "framing" van mij).
Is dit nu hetzelfde principe als van Tariq Ramadan die kritiek op absurde interne discussies binnen de islam als islamofoob wegzet? Er zou wel een overeenkomst kunnen zijn, in die zin dat beiden "de islam" misschien als volmaakt beschouwen, zodat kritiek daarop eigenlijk altijd misplaatst is. Ze erkennen dan overigens wel dat mensen de volmaakte islam nooit helemaal perfect kunnen naleven, omdat mensen nu eenmaal onvolmaakt zijn. Maar als er al kritiek op de islam moet komen, dan alleen van islamitische geleerden zelf. Gewone moslims en zeker ook niet-moslims horen zich daar niet mee bezig te houden. Als je als niet-moslim kritiek levert, kan je motivatie nooit helemaal zuiver zijn. Je grijpt hoe dan ook te hoog als je pretendeert zinnige kritiek te kunnen leveren, en zeker wanneer men jou daar eenmaal op gewezen heeft, moet er wel een ander motief meespelen: namelijk het willen ondergraven van de volmaakte islam, m.a.w. islamofobie.
Toch denk ik dat de moslima in kwestie ook nog iets anders voor ogen stond, namelijk de gedachte dat een relatief achtergestelde groepering niet bekritiseerd mag worden. Als dat wel gebeurt, is er sprake van discriminatie, in casu ingegeven door islamofobie. Ze eiste als het ware vrijstelling van elke kritiek, als lid van een onderdrukte minderheid.
De ellende is natuurlijk dat zoiets niet alleen ongeloofwaardig maar ook onacceptabel is en hoort te zijn voor niet-gelovigen. Het komt ongeveer neer op: "Hou je mond, lid van de heersende meerderheid, je hebt geen recht van spreken. Wie ben jij nu helemaal, ongelovige?" Terwijl een adequate reactie zou inhouden dat men inhoudelijk ingaat op de kritiek en de ander daarbij als gelijkwaardig blijft zien.

Een lakmoesproef voor tolerantie zou kunnen bestaan uit een tolerante reactie wanneer een moslim van zijn of haar geloof valt en zelfs atheïst wordt.

Sarah Haider is een voorbeeld van zo'n ex-moslima.

Het is te hopen dat vrijzinnige moslims zich explicieter hard gaan maken voor hun benadering van de islam, zodat wederzijds respect en redelijkheid de boventoon kunnen voeren.

Zie ook:

Naar een vrij links? Gesprek n.a.v. het manifest from De Balie on Vimeo.

Mutig, cool und unverschleiert: Frauen gründen eine liberale Moschee