Titel

Theosofie en dierethiek

Geplaatst door

Titus Rivas   (publicatiedatum: 13 September, 2011)

Samenvatting

Vegetarisme en veganisme in verhouding tot de theosofie.


Tekst



Theosofie en dierethiek
In de jaren '80 ben ik een jaartje theosofisch georiënteerd geweest. Ik kwam net van de middelbare school en voelde me (net als nu) aangetrokken tot filosofie, parapsychologie en alternatieve leefwijzen, wat voor een groot deel aansloot bij de theosofische interessen. De theosofen weten zich bovendien prachtig te presenteren in het blad Sunrise en hebben een flink aantal dikke interessante boeken geschreven. Na dat jaartje ben ik weer verder gegaan in mijn persoonlijke zoektocht, maar ik zal nooit miskennen dat de theosofie verscheidene positieve neigingen in mij versterkt heeft. Om die reden vind ik het boeiend om te onderzoeken wat deze stroming te zeggen heeft over vegetarisme/veganisme en dierethiek.

Theosofie
De Theosofische Verenigingen die in talrijke landen voorkomen baseren zich op de geschriften van een aantal denkers uit de 19e en begin 20e eeuw, zoals: Helena Petrowna Blavatsky ('HPB'), Leadbeater, G. de Purucker en Annie Besant. Blavatsky en later ook andere theosofen beweerden dat ze in contact stonden met 'Meesters' uit de Himalaya. Die gaven hen - net zoals bij moderne channeling - naar eigen zeggen leringen door, die neerkomen op een synthese tussen westerse en oosterse tradities. Men kan daarin allerlei elementen terugvinden die ook voorkomen bij het boeddhisme, het hindoeïsme, de vrijmetselarij en de rozenkruisers, zoals reïncarnatie en karma. De theosofie heeft verschillende algemene doelstellingen, waaronder het bevorderen van de broederschap van alle mensen, de vergelijkende godsdienstwetenschap en de studie van paranormale vermogens. Daarbij heeft de theosofie invloed gehad op het ontstaan van andere bewegingen, waaronder de antroposofie van Rudolf Steiner en op de ontwikkeling van Krishnamurti. De theosofie komt over het algemeen over als een tolerante, pluralistisch, intellectueel en humanistisch georiënteerde stroming. Toch zitten er ook aspecten aan die vreemd over kunnen komen. Zo heeft men sterk afwijkende opvattingen over geologische en biologische evolutie. Bovendien gaat men uit van een soort rassenleer op basis van psychische kenmerken, iets waar je volgens mij altijd huiverig voor moet zijn. Dit vormt een aanwijzing dat er, als er inderdaad sprake is van boodschappen van Meesters, tenminste ook wat 'ruis' in heeft doorgewerkt, afkomstig van gangbare 19e eeuwse voorstellingen. En dat is op zich ook wel weer in overeenstemming te brengen met de pluriformiteit en kritische zin binnen de theosofie.

Theosofie en vegetarisme
Zoals ik het begrepen heb, hangen de theosofen in het algemeen een 'gematigde' ethiek aan, die vergelijkbaar is met vormen van boeddhistische ethiek. Ze zijn bijvoorbeeld over het algemeen niet tegen een ascetische levenswijze (noot 2), maar benadrukken dat die slechts voor een klein aantal mensen is weggelegd. Verschillende theosofen hebben zich ook specifiek uitgelaten over het vegetarisme. H.P. Blavatsky prijst vegetarisme aan als onderdeel van een voorbereiding op het ontwikkelen van paranormale ('occulte') vermogens, naast onthouding van seks en alcohol. Maar zij noemt geen ethische redenen voor vegetarisme. In Isis Unveiled laat ze zich erg traditioneel, d.w.z. speciësistisch uit over dieren: "Aan de stoffelijke helft van 's mensen aard is de rede verbonden, die hem in staat stelt zijn superioriteit over de lagere dieren te handhaven en de natuur aan zijn doeleinden ondergeschikt te maken." (Isis Unveiled, geciteerd uit Slavenburg). Blavatsky heeft zelfs zelf een tijdje geprobeerd de kost te verdienen met leerbewerking. Een andere vroege theosoof, Leadbeater, stelt dat vegetarisme gezonder zou zijn dan omnivorisme, maar besteedt geen aandacht aan de belangen van dieren. De redacteur van het blad Path, William Q. Judge, schrijft in 1892 dat het eigen aan het leven is om andere organismes te doden en dat dit een voorwaarde is om zelf in leven te kunnen blijven. Hij zegt: "Het hele leven is een veldslag, een vernietiging en een compromis zolang we ons op het materiële niveau bevinden. Als mensen moeten we blijven leven, terwijl op ons destructieve pad miljoenen wezens elk uur gedood worden." En: "Maar als we het gevecht achter ons zouden laten - als we daar echt toe in staat zouden zijn - dan zouden de doelen van de evolutie niet bereikt kunnen worden." Hij stelt verder dat het eten van vlees niet fout is, tenzij het daarbij niet gaat om voedsel, maar alleen maar om luxeproducten. Alleen dan is vlees eten echt laakbaar. Ironisch genoeg voegt hij er aan toe dat als we als vegetariërs consequent waren, we ook leer en dergelijke zouden moeten afschaffen!
Toch is hiermee gelukkig niet alles gezegd. De theosofie bestudeert van oudsher allerlei occulte tradities, zoals het pythagorisme, dat binnen de westerse wereld één van de eerste bewegingen was die vegetarisme aanprees. Het standpunt van Judge is dan ook zeker niet het enige standpunt dat tegenwoordig wordt aangehangen door theosofen. Een contemporaine (anonieme) theosoof schrijft zo bijvoorbeeld in een stuk getiteld Theosophy and Animals: "Theosoof zijn betekent: houden van al het leven, niet slechts van het menselijke leven. In de hedendaagse wereld heeft de gedachte dat het leven er primair voor mensen is, geleid tot de uitbuiting van alle andere levensvormen in het belang van het menselijke leven. En niet slechts in het belang van menselijk overleven, maar ook van menselijk vertier, versiering en sensueel genoegen. Het is niet langer nodig om dieren te eten om te overleven. Het bewijsmateriaal wijst juist het tegendeel uit, namelijk dat een vegetarisch dieet in de meeste landen ter wereld de gezondheid en het welzijn bevordert. Er is daarom niet langer behoefte aan de grove wreedheid van de bio-industrie."
De genoemde twee attitudes, d.w.z. een 'gematigde' en een vegetarische houding, treffen we allebei aan onder theosofen. Zo zei Dr. George Arundale, een voorzitter van de Theosophical Society eens: "Steeds als ik een eettafel vol met vlees en vis zie, weet ik dat ik naar de zaden van oorlog en haat kijk. Als men mij vraagt: 'Vindt u het waarschijnlijk dat er weer oorlog komt?', antwoord ik: 'Wel zolang de dieren nog niet behandeld worden als onze jongere broeders.'" Er bestaat dus naast het overwegende antropocentrisme van sommige vroege theosofen ook een vegetarische onderstroom in deze beweging. Dat er principiële theosofische vegetariërs bestaan, is ook te zien aan het gegeven dat er zich van oudsher theosofen bevinden onder de bewoners van Felixoord, het vegetarische bejaardentehuis te Oosterbeek. Het is te hopen dat juist de vegetarische (en veganistische!) traditie binnen de theosofie nog meer aanhangers zal krijgen onder theosofen.

Noten
(1) Ik heb voor dit artikel veel gehad aan de site van Jeroen Vuurboom, Geschiedenis van het westerse vegetarisme, http://www.xs4all.nl/~jeroenvu/. Bovendien ben ik de Theosophical Society dankbaar voor algemene informatie over theosofie en vegetarisme.
(2) Onder ascese wordt hier verstaan: een complex van vooral lichamelijke onthoudingen en beperkingen ten dienste van spirituele ontwikkeling.

Dit artikel verscheen eerder in Gezond Idee!, nummer 52, 20-21, winter 2001/2002.

Contact: titusrivas@hotmail.com