De overbodige activiteiten van de 'skeptici'
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 23 August, 2007)
Samenvatting
Ongezouten algemene kritiek op de activiteiten van zogeheten 'skeptici' door Titus Rivas namens Stichting Athanasia.
De overbodige activiteiten van de 'skeptici'
door drs. Titus Rivas namens Stichting Athanasia
Onder invloed van een Amerikaanse schrijfwijze spelt een groep Nederlandstalige sceptische auteurs het woord skeptisch met een k. Deze 'skeptici' houden zich over het algemeen bezig met het herleiden van paranormale verschijnselen en overige anomalieën tot 'normale' fenomenen uit de reguliere wetenschap. Op zich is er weinig mis mee om dat te proberen, maar skeptici zijn door de bank genomen heel dogmatisch in hun reductionisme. Bovendien verketteren ze onderzoekers die het niet met hen eens zijn.
Leven op de zon
Ware wetenschappers kenmerken zich onder andere door een nieuwsgierige en kritische houding. Ze staan open voor nieuw bewijsmateriaal, op basis waarvan ze hun wereldbeeld misschien zullen moeten bijstellen. Maar ze blijven wel kritisch waar het aankomt op de evaluatie van zulk bewijsmateriaal. Ze zijn selectief in hun aandacht en slikken niet zomaar elk verhaal voor zoete koek. Dit betekent onder andere dat ze kijken naar wat er tot nu toe bekend is op een bepaald gebied.
Stel dat iemand beweert dat er mensen leven op de oppervlakte van de zon. Dan zal een goede wetenschapper zich direct realiseren dat die bewering hoogstwaarschijnlijk niet op waarheid berust. Een menselijk lichaam is nu eenmaal niet bestand tegen de duizenden graden Celsius aan het zonneoppervlak. Het zou er direct verdampen.
De situatie wordt een beetje anders als iemand claimt dat er wel een vorm van leven op de zon mogelijk is, maar alleen geen leven zoals we dat hier op aarde kennen. Maar in dat geval wordt de bewering wel volledig oncontroleerbaar en hebben we wetenschappelijk gezien dus nog steeds geen reden om haar serieus te nemen. Pas als iemand echt aannemelijk kan maken dat de zon helemaal niet zo ontzettend heet is als we allemaal denken, kan het lonen om serieus bij 'wilde' beweringen over leven op de zon stil te staan.
Eén van de verschillen tussen een open, maar kritische wetenschapper en een gemiddelde skepticus is dat de laatste veel te gauw concludeert dat een bijzondere, 'afwijkende' claim over de werkelijkheid in dezelfde categorie thuishoort als 'leven op de zon'. Hij gaat in feite uit van starre vooronderstellingen, met name rond de relatie tussen geest en hersenen. Aangezien het brein een grote invloed kan uitoefenen op de geest, concluderen skeptici dat ons bewustzijn volledig bepaald en beperkt wordt door de hersenen. Hierom verwijzen ze bewijsmateriaal voor parapsychologische verschijnselen bij voorbaat naar het rijk der fabelen. Die verschijnselen zijn namelijk onverenigbaar met de totale hersengebondenheid van de geest die skeptici bewezen of zelfs 'vanzelfsprekend' achten.
Vooronderstellingen
Skeptici zijn zich vaak niet bewust van hun eigen vooronderstellingen of paradigma. Ze zijn meer dan eens op de hoogte van ontwikkelingen in de reguliere wetenschap maar beseffen zelden dat die per definitie gekleurd worden door het onderliggende wereldbeeld waar de betrokken wetenschappers van uitgaan. Wanneer 'orthodoxe' wetenschappers bijvoorbeeld niet geloven dat reïncarnatie mogelijk is dan zullen ze er ook geen onderzoek naar doen en daarom natuurlijk ook geen bewijsmateriaal voor aantreffen. Het is dan niet zo verwonderlijk als zulke geleerden beweren dat er geen wetenschappelijke aanwijzingen voor reïncarnatie bestaan.
Veel skeptici ontkennen dat ze, net als iedereen, vooronderstellingen koesteren over de werkelijkheid en dat het dus van belang is om die eerst aan een kritisch onderzoek te onderwerpen. Enkele skeptici, zoals de Belgische filosoof Etienne Vermeersch, zijn zich wel bewust van hun algemene ideeën over de relatie tussen hersenen en geest. Zij zien alleen geen goede reden om die ideeën in twijfel te trekken. Het voordeel voor tegenstanders is dat ze zulke auteurs ook op dit filosofische niveau van repliek kunnen dienen. Uit de invloed van het brein op de geest kun je bijvoorbeeld niet zomaar afleiden dat de geest een product is van dat brein en er helemaal aan gebonden is. Die merkwaardige gedachtesprong is eigenlijk nergens op gebaseerd en komt gewoon neer op een wijdverbreid vooroordeel uit de westerse cultuur..
Idealen van skeptici
Skeptici zien zichzelf vaak als de bewakingsdienst van de gevestigde wetenschap. Ze willen de wetenschappelijke wereld behoeden voor vreemde opvattingen die onverenigbaar zijn met de rede en met de bestaande kennis. Ze vinden met name de hedendaagse natuurwetenschappelijke inzichten van groot belang voor onze beschaving en zijn bang dat een invasie van irrationele 'pseudo-wetenschappers' de verdere vooruitgang van de wetenschap onmogelijk zal maken. Minstens zo belangrijk vinden ze het om de massa te bevrijden van misvattingen en te behoeden voor charlatans. Sommige skeptici zien paragnosten en paranormaal genezers bijvoorbeeld per definitie als bedriegers en ze willen consumenten weerbaar genoeg maken zodat ze niet meer met hen in zee zullen gaan.
Vooral in landen als de Verenigde Staten speelt ook nog mee dat bepaalde geleerden van fundamentalistisch-christelijke signatuur over de hele linie de klok terug willen draaien. Ze proberen gevestigde natuurwetenschappelijke theorieën zoals de evolutieleer te vervangen door een bijbelvaste creationistische visie. Puur wetenschappelijk gezien is dat al erg genoeg, maar ze hebben ook nog een politieke en sociale agenda die de zelfbeschikking van velen ernstig zou kunnen inperken. Zo willen ze een verbod op het homo-huwelijk en minder maatschappelijke vrijheid voor vrouwen.
De idealen van de skeptici – behoud van het wetenschappelijk erfgoed, preventie van achterlijk bijgeloof, bescherming tegen charlatans en verzet tegen reactionaire gelovigen - zijn stuk voor stuk begrijpelijk en worden ook aangehangen door kritische geleerden met een open geest. Niet deze idealen zijn kwalijk, maar de skeptische opvattingen van wat rationeel en wetenschappelijk mag heten en de manier waarop ze hun eigen vooronderstellingen verwarren met vaststaande feiten.
Falsifieerbaarheid
Een skeptische houding zoals we die hier besproken hebben staat gelijk aan een gesloten houding, waardoor men allerlei nieuwe informatie misloopt. De bestaande theorieën worden afgeschermd tegen eventuele weerleggingen. Ironisch genoeg gaat dit in tegen een van de kenmerken die men sinds de wetenschapsfilosoof Karl Popper wenselijk acht voor wetenschappelijke theorieën, namelijk de zogeheten falsifieerbaarheid. Dit ideaal houdt in dat men een theorie het beste zo kan formuleren dat het mogelijk wordt haar te laten weerleggen door nieuwe waarnemingen.
Door de opstelling van skeptici beschermen ze bestaande theorieën niet alleen tegen irrationele onzin, maar ook tegen signalen uit de werkelijkheid dat het nodig is om de theorie bij te stellen. Skeptici worden dan ook vaak beschuldigd van een dogmatische houding, vergelijkbaar met die van de religieuze fundamentalisten waar ze zo bang voor zijn. Ze verkondigen doorgaans een onwrikbaar materialistisch wereldbeeld dat geen ruimte laat aan anomalieën, d.w.z. verschijnselen die tegen hun opvattingen ingaan.
Goede wetenschappers kunnen in die zin dus eigenlijk nooit skeptici zijn, want anders zouden ze niets kunnen leren van hun onderzoekingen. Overigens zijn er ook geleerden die briljant zijn op hun eigen terrein maar zich opeens gesloten en dogmatisch opstellen zodra het op parapsychologie aankomt.
Omgangsvormen
De verhoudingen tussen skeptici en parapsychologen of andere 'grenswetenschappers' zijn meestal erg slecht. Skeptici voelen zich in de regel kennelijk bedreigd door de invloed van hun opponenten of misschien zelfs door hun intellectuele prestaties. In ieder geval vinden de meeste skeptici het nodig om denigrerend of beledigend te schrijven over het werk van parapsychologen. Er zijn al heel wat mensen gekwetst door skeptische schotschriften en TV-programma's en velen weigeren dan ook met hen in discussie te gaan. Zeker als skeptici zich stoer opstellen als 'debunkers' (ontmaskeraars) van allerlei onwetenschappelijke nonsens kan dit gepaard gaan met botheid en gebrek aan respect. Zoiets geldt overigens niet voor alle skeptische auteurs. Er bestaan ook vriendelijke en beleefde skeptici die zich houden aan normale omgangsvormen. Ook al zijn ze op intellectueel vlak heel gesloten, het kan verhelderend en zelfs aangenaam zijn om met hen te debatteren.
Sceptisch over skeptici
Skeptici blazen vaak erg hoog van de toren over hun eigen rationaliteit en wetenschappelijkheid en ze schilderen hun tegenstanders af als pseudo-wetenschappers. Het is voor het grote publiek dan ook verleidelijk om hen daarin te volgen en allerlei ongefundeerde kritiek op bijvoorbeeld de parapsychologie klakkeloos over te nemen. Ook bepaalde geleerden die voorheen open stonden voor paranormale verschijnselen kunnen overdonderd worden door skeptisch verbaal geweld. Dit is des te erger als skeptici de onderzoeken die ze bespreken volledig verkeerd weergeven. Zo schreef Jan Willem Nienhuys meermalen over het reïncarnatieonderzoek van Ian Stevenson. Hij verdoezelde daarbij bijvoorbeeld het gegeven dat Stevenson veel aandacht heeft besteed aan mogelijke normale verklaringen voor de gevallen die hij heeft ontdekt.
Ook met begaafde proefpersonen die zo dapper zijn om zich te onderwerpen aan een skeptisch onderzoek, kunnen sommige skeptici erg respectloos omgaan. Ze beweren dan doodleuk dat hun paranormale prestaties gemakkelijk door toeval verklaard kunnen worden. Een recent voorbeeld is de manier waarop de Engelse skepticus Richard Wiseman is omgesprongen met de jonge Russische paranormaal genezeres Natasja Demkina.
Dergelijk wangedrag komt zo vaak voor dat alternatieve wetenschappers zich verenigd hebben om er weerstand aan te bieden. In Nederland waren er tot voor kort bijvoorbeeld de Skepsis Watchers en internationaal kent men de website Skeptical about Skeptics.
Geen skeptici nodig
Skeptici doen alsof geleerden die zich kritisch maar integer buigen over ongewone verschijnselen bij voorbaat verdacht zijn. Hun interesse in anomalieën zou zelf al bizar genoeg zijn en het is al helemaal verschrikkelijk als ze ook nog eens beweren dat die anomalieën echt bestaan. De skeptische houding staat daarmee haaks op de open wetenschappelijke geest. Echte wetenschap heeft geen behoefte aan pseudo-wetenschappelijke skeptici.
Natuurlijk betekent dit niet dat individuele skeptici altijd alleen maar onzinnige kritiek leveren, maar als hun kritiek eens een keer zinnig is, dan zeker niet dankzij, maar eerder ondanks hun gesloten skeptische houding.
Bronnen
– Barrington, M.R. (2004). Respected Scientists? The Natasha Demkina Case. Skeptical Investigations.
– Dawkins, R. What's Wrong with the Paranormal? (ongedateerd online artikel)
– Nienhuys, J.W. (1989). Hoop doet leven: De wankele argumenten voor reïncarnatie. Skepter 2(4), december.
– Rivas, T. (2004). Encyclopedie van de Parapsychologie van A tot Z. Rijswijk: Delft.
– Rivas, T. (2006) Niet sceptisch, wel kritisch.
– Skeptical about Skeptics: https://www.skepticalaboutskeptics.org
– Vermeersch, E., andere skeptici en opponenten.Bijnadoodervaringen: het rechtstreekse debat. http://www.skepp.be/artikels/bijna-doodervaringen
Dit artikel werd gepubliceerd in het zomernummer van 2007 van Paraview.
Contact: titusrivas@hotmail.com